🔹نکات سوره یوسف از تفسیر عبدالعلی بازرگان

یوسف : ۲

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ 

ما آن را [به صورت یک متن] خواندنی آشکاری ۲
[در سطح درک و فهم شما] نازل کرديم، تا خِرَد خويش به کار بنديد.۳ 
__
۲- واژة قرآن در اصل مصدر است، به معني خواندن، از ريشة «قـَرَءَ»، و به آنچه بر پيامبر مکرم اسلام نازل شده، به اعتبار آن که متني خواندني است، قرآن گفته مي‌شود [به سوره قيامه آيات ۱۷ (۷۵:۱۷) و ۱۸ نگاه کنيد]. «عربي» نيز وصفي است براي قرآن، به معناي فصيح و روشن که واژة مقابل آن «عجمي» به معناي گنگ و نامفهوم است. اِعراب گذاري کلمات نيز براي روشن کردن آنها در تلفظ با حرکت گذاري علامات مي‌باشد

۳- معناي ريشه‌اي كلمة «عقل» حفظ و نگهداري است. تفكر يعني انديشه كردن در امور. محصول انديشه، «علم» است. اما حفظ و نگهداري و كاربرد علم، تعقل ناميده مي‌شود و عاقل كسي است كه از دانش خود در مسير درست استفاده كند.

یوسف : ۳

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِن كُنتَ مِن قَبْلِهِ لَـمِنَ الْغَافِلِينَ 

ما از طريق اين قرآن که بر تو وحي كرديم، نيکوترين سرگذشت [قابل پند و پيگيري] را بر تو حكايت مي‌کنيم، ۴
هر چند پيش از آن [نسبت به اين ماجرا] از بي‌خبران بودي.۵ 
__
۴- داستان و سرگذشت را از اين جهت قصه مي‌گويند که مطالبش پشت هم و پيوسته است و گوينده يا خواننده آن را تعقيب مي‌کنند. مفهوم تعقيبِ محتوا و منظور نيز در واژه قصص وجود دارد تا تلاوت کننده کتاب، در ماجراهاي جاذب آن متوقف نشده و به پند و پيام سرگذشت‌ها بپردازد [ر ک: يوسف ۱۱۱ (۱۲:۱۱۱) ، انعام ۵۷ (۶:۵۷) و ۱۳۰ (۶:۱۳۰) ، نمل ۷۶ (۲۷:۷۶) ، اعراف ۳۵ (۷:۳۵) و ۱۷۶ (۷:۱۷۶) ، نحل ۱۱۸ (۱۶:۱۱۸) ]. قصاص نيز نوعي تعقيب جنايت و در پي جاني رفتن براي کيفري متناسب و به اندازه ظلم انجام دادن است. تعقيب جاي پا در مسير طي شده هم با مشتقات همين فعل در قرآن بيان شده است [کهف ۶۴ (۱۸:۶۴) ].

۵- تأکيد بر اين که اين داستان از طريق وحي بر تو الهام مي‌شود و قبلا هيچ خبري از آن نداشتي، مُهر تأييد ديگري است بر اينکه قرآن کلام الهي است، نه روايت و برداشت‌هاي پيامبر و نقل او از قصه‌هائي که در ميان قومش رواج داشته است.

یوسف : ۶

وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِن قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ 

و اين چنين [با تحقّق بخشيدن به رؤيايي که ديدي] پروردگارت [استعدادهاي روحي] تو را سامان مي‌بخشد ۹
و از تأويل رؤياها [=تعبير خواب و پيش‌بيني آن] به تو مي‌آموزد ۱۰
و نعمتش را بر تو و خاندان يعقوب تمام خواهد کرد، همانطور که پيش از اين بر پدرانت ابراهيم و اسحاق تمام کرده بود، مسلماً پروردگار تو بسي دانا و حکيم است. 
__
۹- معناي «اجتباء» همچون جبایت خراج [جمع‌آوري ماليات]، نوعي سامان دادن به پراكندگي سرمايه‌هاي روحي است. اجتباء رسولان، هدف منسجم و واحد بخشيدن به شخصيت آنان است.

۱۰- «تَأْوِيلِ» از ريشة «اَوْل»، برگشت دادن و رجوع به حقيقت مطلبي است که هنوز وقوع خارجي پيدا نکرده است. خوابي که يوسف در کودکي از سجده خورشيد و ماه و يازده ستاره ديد، تحقق عيني و حقيقت آن در دوران صدارتش در مصر براي ديگران روشن شد [يوسف ۶ و ۲۱ و ۱۰۰ و ۱۰۱].

یوسف : ۸

إِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ 

آنگاه که [برادران يوسف به يکديگر] گفتند: بي‌ترديد يوسف و برادرش [=بنيامين؛ که از يک مادر بودند] نزد پدرمان از ما، که گروهي نيرومند [=متشکل و عهده‌دار امور خانواده] هستيم، ۱۱
محبوب‌ترند، واقعاً که پدر ما در اشتباهي آشکار است. ۱۲ 
__
۱۱- «عُصبه» از ريشة «عَصَبْ»، به جمع متشکلي گفته مي‌شود که همچون «سلسله اعصاب»، يا شبکه‌هاي سازمان يافته، در اتحاد و پيوستن به يکديگر نيرومند شده باشند. تعصب نيز که نوعي وابستگي کورکورانه و شديد به سازماني سياسي يا مذهبي است، از همين ريشه مي‌باشد. برادران يوسف نيز که ده جوان همدست بودند، خود را عصبه مي‌دانستند [يوسف ۸ (۱۲:۸) و ۱۴ (۱۲:۱۴) ].

۱۲- منظور برادران يوسف از کلمة «ضلال»، مسلماً گمراهي ديني نبود، ارزش و ضد ارزش در گفتار هر کسي با معيارهاي ذهني خودش سنجيده مي‌شود؛ در نزد آن برادران، معيار ارزش گذاري فقط زور بازو و کارآوري بود و اهميتي به اخلاق و استعدادهاي ديگر يوسف نمي‌دادند.

یوسف : ۹

اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِن بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِـحِينَ 

[آنگاه نتیجه گرفتند پس] يوسف را بکشيد يا به سرزميني [ديگر تبعيد و] دورش سازيد تا توجه پدرتان منحصر به شما باشد و پس از آن [خيال‌تان راحت شده و] مردمي شايسته شويد ۱۳ [=توبه کرده و کار خوب کنيد]. 
__
۱۳- کار شيطان همين نيکو جلوه دادن جنايت و توجيه و تزئين عمل و نوعي خودفريبي است و اين قصه هميشگي و همه جائي بني‌آدم است.

یوسف : ۱۸

وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ 

و پيراهن او را که با خوني دروغين آغشته بودند [=به عنوان مدرک و سند] عرضه کردند؛ [يعقوب] گفت: [حقیقت چنين نيست] بلکه نفس‌هاي شما کاري [ظالمانه] را در نظرتان نيکو جلوه داده است؛ ۱۹
پس [در چنين مصيبتي، تنها چاره] صبري جميل است ۲۰
و در برابر آنچه توصيف مي‌کنيد، تنها از خدا میتوان یاری گرفت.۲۱ 
__
۱۹- «سَوّلت» از مصدر «تسويل»، نوعي خودفريبي نفس و خوب جلوه دادن كار زشتي است كه عقل از آن پرهيز دارد. در ماجراي انداختن يوسف در عمق چاه و به دروغ وانمود كردن كشته شدنش توسط گرگ، حضرت يعقوب از همين كلمه براي وصف زشتي آنچه فرزندان نيكو ديده بودند استفاده كرده است.

۲۰- جميل، که دلالت بر زيبائي و حُسن رفتار مي‌کند، صفتي است که قرآن آن را در صبر و تحمل رفتار کسي که بدي کرده [يوسف ۱۸ ۱۲:۱۸) و ۸۳ (۱۲:۸۳) ، معارج ۵ (۷۰:۵) ]، رها ساختن به نيکوئي زنان مطلقه [احزاب 28 (۳۳:۲۸) و ۴۹ (۳۳:۴۹) ]، کناره‌گيري از مکذبين مرفه [مزمل ۱۰ (۷۳:۱۰) ] و بالاخره به روي خود نياوردن از انکار آخرت [حجر ۸۵ (۱۵:۸۵) ] به کار برده است.

۲۱- «مُسْتَعَانُ» از ريشة «عَوْن» [ياري]، اسم مفعول [مرجع ياري طلبي، مرکز پناهندگي] است و استعانت، ياري خواستن است، همچنانکه در نماز مي‌خوانيم: «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» [فاتحه ۵ (۱:۵) ]. «وَاللهُ الْمُسْتَعَانُ»، انحصار ياري رساني واقعي را براي خدا نشان می دهد.

یوسف : ۲۰

وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ 

و او را [در بازار برده فروشان] به بهائي اندک، چند درهم، فروختند و در مورد او از بي‌رغبتان بودند. ۲۳ 
__
۲۳- معناي «زُهد» که فقط يکبار در قرآن آمده است، بي‌رغبتي، بي‌توجهي، اهميت ندادن و دلبسته نبودن به مال دنياست، در کلمات قصار امام علي(ع) آمده است که: «تمام معناي زهد ميان دو کلمة قرآن نهفته است؛ بر آنچه از دست داده‌ايد تأسف نخوريد و از آنچه به دست آورده‌ايد شادي متکبرانه نکنيد، کسي که از گذشته تأسف نخورد، در آينده هم خودش را گُم نمي‌کند» [نهج البلاغه حکمت ۴۳۹]. زاهد بودن برده فروشان در مورد يوسف، بي‌خرج و زحمت به دست آوردنش و قانع شدن به بهائي اندک بود.

یوسف : ۲۱

وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِن مِّصْرَ لاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنِّا لِيُوسُفَ فِي الأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ وَاللّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَـكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ
آن شخص مصري که او را خريد، ۲۴ [آنگاه که در سيمايش آثار نجابت و نيکوئي يافت] به همسرش گفت: مقام او را گرامي دار، چه بسا نفعي به ما برساند، يا او را به فرزندي بگيريم. و بدينسان يوسف را در آن سرزمين امکانات [=رشد و تعالي شخصيتي] بخشيديم ۲۵ تا [در تجربة روزگاران] تأویل رویاها [=پيش‌بيني حوادث آينده] را به او بیاموزیم و خدا بر کار خويش [به رغم غلبه ظاهري ظالمان] مسلط است، ولي بيشتر مردم نمي‌دانند ۲۶ [که در پس ظواهر، چه حقايقي نهفته است]. 
__
۲۴- در تورات، کتاب پيدايش، از باب ۳۷ تا ۵۰ که يکسره درباره يوسف است. در باب ۳۷ آمده است بوطيفار که يوسف را خريد، يکي از افسران فرعون و رئيس محافظان دربار بود.

۲۵- باز به نقل تورات [باب ۳۹] يوسف که مورد لطف اربابش قرار گرفته بود، طولي نکشيد که بوطيفار او را بر خانه و کليه امور تجاري خويش ناظر ساخت، شگفت آنکه يوسف از عمق چاهِ تاريک و تنهائي، به امکانات گسترده‌اي در سرزمين مصر، به لطف الهي دست يافت.

۲۶- در قرآن ۴۵ بار «اکثرهم» تکرار شده که بيش از همه [۱۵ بار] اکثرهم لا يعلمون آمده است، پس از آن [۱۱ بار] اکثرهم لا يؤمنون و به ترتيب: لا يعقلون، يفسقون، لايشکرون، يجهلون، کاذبون، کارهون، لا يسمعون و مشرکين آمده است.

یوسف : ۲۲

وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ 
و چون يوسف به رشد [جسمي و عقلي] رسيد، به او حکمت و دانش بخشيديم ۲۷ و بدين سان نيکوکاران را پاداش مي‌دهيم. 
__
۲۷- چنين موهبتي به موسي(ع) نيز پس از رسيدن به سن بلوغ تعلق گرفته است. همچنين براي لوط [انبياء ۷۴ (۲۱:۷۴) ] و داوود و سليمان [انبياء ۷۹ (۲۱:۷۹) ] . منظور از تعليم حکمت، آموزش فلسفه و ذهن‌گرائي نيست، معناي حکمت در قرآن، عمدتاً جنبه عملي [نه نظري] دارد و دلالت بر «رفتار و منش» خردمندانه و خدا‌پسندانه مي‌كند. آدمي ممکن است علم و دانش نداشته باشد، ولي رفتار و مناسبات اخلاقي‌اش با دوست و دشمن «حکيمانه» باشد، معناي حکمت متأسفانه در همان دوران آشنائي متفکران اوليه مسلمان با فلسفه يونان، از معناي اصيل و عملي و قرآني خود منحرف شد و جنبه نظري يافت.
واژة «حکمه» ۲۰ بار در قرآن تکرار شده که ۱۰ مورد آن همراه کتاب آمده است [يعلمهم الکتاب و الحکمه] و اين دو، دو بال پروازند. تعليم کتاب، آموزش قوانين و نظامات [در تشريع و تکوين] است و تعليم حکمت، آموزش اخلاقيات در ارتباط با خدا و خلق و رفتار و عملکرد آدمي. توصيه‌هاي لقمان به فرزندش دقيقاً بر همين اخلاقيات تکيه دارد. آيات ۲۲ (۱۷:۲۲) تا ۳۸ سوره اسراء نيز که ده توصيه اخلاقي بسيار مهم را مطرح مي‌سازد [و گويا اشاره به همان ده فرمان حضرت موسي دارد] با اين جمله ختم مي‌شود: «ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَهِ» [اينها از جمله حکمت‌هائي است که پروردگارت بر تو وحي کرده].

یوسف : ۲۳

وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَن نَّفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُو
آن زني که يوسف در خانه‌اش بود، ۲۸
از او کام دل خواست و [به اين منظور] درها را بست و گفت: هان، بشتاب که در اختيار توام! يوسف گفت: پناه بر خدا، او [=همسر تو] که ارباب من است، مقام و موقعيت مرا نيکو داشته است ۲۹
[و اين خلاف مروّت است به او خيانت کنم]، بي‌گمان ستمگران به سعادت نمي‌رسند.۳۰ 
__
۲۸- «مراوده» همچون مريد و اراده، از ريشة «رَوَدَ» مي‌باشد که در باب مفاعله [مراوده]، دلالت بر قصد و اراده‌اي براي تغيير اراده ديگر مي‌کند. چنين طلب و تلاشي معمولا با لطائف ‌الحِيل، يعني شيوه‌هاي لطيف و ظريف براي تصرّف دل طرف مقابل يا با تحکم و تجاوز انجام مي‌شود. از هشت باري که واژة مراوده در قرآن آمده، هفت مورد آن [آيات ۲۳، ۲۶، ۳۰، ۳۲، ۵۱ و ۶۱ از سوره يوسف] در ارتباط با قصد همسر فرعون در کامجویی از يوسف، يا قصد برادران يوسف براي جلب رضايت و فريب پدرشان مي‌باشد. مورد ديگر به قصد قوم لوط براي زشتکاري نسبت به مهمانان پيامبرشان نسبت داده شده است [قمر ۳۷ (۵۴:۳۷) ]. جالب آنکه قرآن غلبه بر قلوب منکران و جذب دل آنان را «رُويدا» ناميده [طارق ۱۷ (۸۶:۱۷) - فَمَهِّلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا] که از ريشه اراده و نوعي حکمت و هنرمندي در تغيير دل‌هاي مخالف مي‌باشد.

۲۹- در آية ۲۱ خوانديم (۱۲:۲۱) که عزيز مصر وقتي يوسف را خريد و به خانه برد، به همسرش سفارش کرد: «أَكْرِمِي مَثْوَاهُ» [مقام او را گرامي دار].

۳۰- «فِلاح» را رستگاري، موفقيت و به نجات و پيروزي رسيدن ترجمه کرده‌اند. ريشة اين کلمه «فَلَحَ»، تداعي کنندة شکافتن موانع براي انجام کار و پيشروي در مسير است. در زبان عربي کشاورز را به خاطر شکافتن و شخم زدن زمين «فلاّح»، و کشاورزي را «فلاّحت» مي‌گويند. به همين نحو دريانورد را نيز که دريا را مي‌شکافد و پيش مي‌رود فلاّح مي‌نامند.
کشاورز با شخم زدن زمين، امکان تنفس به زمين مي‌دهد تا دانه نهاده شده در آن، از دل خاک به افلاک سر کشد و در پرتو نور خورشيد بالنده و بارور گردد. دانه قدسي آدمي نيز اگر از بار سنگين وابستگي‌هاي مادّي، به مدد تزکيه نفس آزاد گردد، در هواي ايمان و معنويت، به رشد و تعالي مي‌رسد. قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا [سوره شمس آيه ۹ و ۱۰ (۹۱:۹) ]. تأکيد «إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ» هفت بار در سوره تکرار شده است؛ به ترتيب، درباره ظالمون [۴ بار]، کافرون [۲ بار]، و مجرمون [۱ بار].

یوسف : ۲۴

وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَـوْلَا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ 
و آن زن آهنگ يوسف کرد و او نيز، اگر برهان پروردگارش را نديده بود، آهنگ آن زن مي‌کرد، ۳۱
اين چنين [خواستيم] تا بدي و زشتکاري را از او بازداريم، ۳۲
بي‌ترديد او از بندگان پاک ما بود [که چنين توفيقي نصيبش شد].۳۳ 
__
۳۱- «برهان» به دليل و منطق روشن گفته مي‌شود. از اين نظر قرآن نيز برهان ناميده شده است [نساء ۱۷۴ (۴:۱۷۴) - يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا]. در اينکه ذهن يوسف متوجه چه دليل روشني براي روگرداندن از تمناي آن زن شد، سخنان زيادي گفته شده است، به نظر مي‌رسد ساده‌تر از همه، اين اصل عقلي و منطقي باشد که در خود آيه آمده است؛ جواب خوبي را با خيانت نبايد داد! اين استدلال را آية ۵۲ همين سوره (۱۲:۵۲) تأييد مي‌کند: [ذَلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّي لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَأَنَّ اللهَ لا يَهْدِي كَيْدَ الْخَائِنِينَ- چنين کردم تا عزيز مصر بداند من در پنهاني به او خيانت نکردم، و اينکه خدا کيد خيانتکاران را به جائي نمي‌رساند].

۳۲- به کار بردن ضمير متکلم مع‌الغير «ما»، نقش خود يوسف را با امدادهاي غيبي در پرتو نظامات الهي شامل مي‌گردد.

۳۳- «خلوص»، صاف شدن و اخلاص، صاف و پاک کردن خود از هر آلودگي و شرک است. مخلِص [اسم فاعل] کسي است که مي‌کوشد خود را پاک کند و مخلَص [اسم مفعول] کسي است که به توفيق الهي خلوص در بندگي يافته باشد.
در آية ۵۱ سوره مريم (۱۹:۵۱) ، موسي(ع) مخلَص ناميده شده است و در آيه ۲۴ اين سوره (۱۲:۲۴) ، يوسف. ابليس نيز سوگند خورده است که همه بندگان را گمراه مي‌کند، مگر مخلَصين را، و اين تهديد نشان مي‌دهد که جز با اخلاص در عبادت و پاک شدن از شرک نمي‌توان از گزند شيطان محفوظ ماند. واژه مخلصين ۵ بار نيز در سوره صافات آمده است [آيات: ۴۰، ۷۴، ۱۲۸، ۱۶۰، ۱۶۹].

یوسف : ۳۰

وَقَالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُرَاوِدُ فَتَاهَا عَن نَّفْسِهِ قَدْ شَغَفَهَا حُبًّا إِنَّا لَنَرَاهَا فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ 
و [با وجود اين مخفي‌کاري، ماجرا به بيرون درز کرد تا جایی که] زنان شهر گفتند: همسر عزيز [=وزير دربار] از غلامش کام دل مي‌طلبد و عشق او اسيرش کرده است! ۳۴
ما به راستي او را در گمراهي آشکاري مي‌بينيم ۳۵ [=واقعاً که کاري خلاف عُرف و عادت انجام داده است]. 
__
۳۴- به غلاف قلب که آن را در برگرفته شغاف مي‌گويند، يعني تمام دلش را در برگرفته و اسيرش کرده است.

۳۵- منظور آنها از «ضَلاَلٍ مُّبِينٍ» [همچون آيات ۸ و ۹۵]، نه در معناي ديني کلمه، بلکه مغايرت با معيارهاي دنيائي و عرف و عادت زمانه بوده است.

یوسف : ۳۲

قَالَتْ فَذَلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ وَلَقَدْ رَاوَدتُّهُ عَن نَّفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَلَئِن لَّمْ يَفْعَلْ مَا آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونًا مِّنَ الصَّاغِرِينَ 

[در اين هنگام، همسر عزيز] گفت: اين همان کسي است که مرا دربارة [عشق] او ملامت مي‌کرديد؛ [آري] من از او کام دل خواستم! ولي خودداري کرد! ۳۸
و اگر آنچه را به او فرمان مي‌دهم انجام ندهد، حتماً به زندان افکنده مي‌شود و بي‌ترديد از خوارشدگان خواهد گشت. ۳۹ 
__
۳۸- «فَاسَتَعْصَمَ» از ريشة «عصم»، طلب نگهداري و حفاظت است و اعتصام، چنگ زدن به چيزي براي حفظ و نجات است. منظور از عصمت، نه محفوظ بودن ذاتي از شرّ شيطان، بلکه چنگ زدن به پناه الهي براي حفاظت نفس است، يوسف به خدا پناه برد، نه اينکه از قبل معصوم بود.

۳۹- لام تأکيد و نون ثقيله تأکيد، در «لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونًا»، نشان دهنده تهديد بسيار جدّي زليخا نسبت به يوسف در مقابل مهمانان است و تأکيد بر خُرد کردن شخصيت او [وَلَيَكُونًا مِّنَ الصَّاغِرِينَ] چنين تهديدي شايد به دليل گمانش به خود بزرگ بيني يوسف در عدم تسليم به تمناي او باشد.

یوسف : ۳۳

قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُن مِّنَ الْجَاهِلِينَ 
يوسف [در مقابل تهديد زليخا] گفت: پروردگارا، زندان نزد من محبوب‌تر از کاري است که مرا بدان مي‌خوانند ۴۰
و اگر کيد [=نقشه و نيرنگ] آنها را از من نگرداني، به شدت به آنان کشيده مي‌شوم ۴۱
و [در اينصورت] از جاهلين خواهم گشت.۴۲ 
__
۴۰- مقايسة زندان با تسليم به غرائز جنسي، مقايسه‌اي مع‌الفارق و متضاد است؛ اولي اسارت غرائز و دومي آزاد ساختن آن است، براي مردم، زندان محکوميت و محدوديت، و ارضاء غرائز، اشتياق و آرزوست. جواب اينکه چرا يوسف به جاي آنکه بگويد: «زندان براي من قابل تحمل‌تر است»، گفته است: «زندان براي من محبوب‌تر است»؟ را بايد در همين تضاد جستجو کرد؛ نکته اصلي در همين جاست که تحمل سختي‌هاي زندان از تحقق بعضي آرزوها و ايده‌آل‌هاي شيطاني نزد اولياء الله محبوب‌تر مي‌شود.

۴۱- در فعل «أَصْبُ»، از ريشة «صبّ»، نوعي تداوم و تسلط و شدّت وجود دارد. مثل ريختن باران از آسمان [عبس ۲۵ (۸۰:۲۵) ]، تازيانه عذاب [فجر ۱۳ (۸۹:۱۳)]، ريختن آب جوش روي سر دوزخيان [دخان ۴۸ (۴۴:۴۸) و حج ۱۹ (۲۲:۱۹) ]. تسلط تمايلات جنسي در دوران جواني نيز آنچنان نيرومند است که جسم و جان را از بالا فرا مي‌گيرد.

۴۲- قرآن واژة «جهل» را در موارد زيادي مقابل «حلم» قرار داده است، نه «علم». از نظر تئوري، جهل مقابل علم است، اما در عمل، غلبه غرايز خشم و شهوت و هوي و هوس بر عقل را «جهل» و تسلط عقل بر احساسات را نشانه «حلم» مي‌شمرند. اينکه يوسف مي‌گويد در اين صورت از جاهلين مي‌شوم [وَأَكُن مِّنَ الْجَاهِلِينَ]، منظور، مغلوب غريزه جنسي شدن است نه ناداني. خداوند در مواردي پيامبران را از غلبه احساسات، که جهل ناميده مي‌شود، برحذر داشته است. از جمله درباره نوح نسبت به غلبه احساسات پدري بر مصلحت [هود ۴۶ (۱۱:۴۶) ]، يا پيامبر اسلام در حرص براي ايمان مردم [انعام ۳ (۶:۳۵) ].

یوسف : ۳۶

وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرَانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِيلِهِ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ 
و با او دو جوان [ديگر از ملازمان درباري] زنداني شدند، يکي از آنها [به يوسف] گفت: من [در عالم خواب] خود را چنين مي‌بينم که [براي تهيه] شراب [انگور، براي عزيز مصر] مي‌فشارم و ديگري گفت من [در رويا] خود را مي‌بينم ۴۴
که بر سر خود [سبد] ناني، که پرندگان از آن مي‌خورند، حمل مي‌کنم [لطفاً] ما را از سرانجام اين [رؤياها] آگاه کن که تو را از نيکوکاران مي‌بينيم. ۴۵ 
__
۴۴- فعل «أَرَانِي» به جاي رأيت، دلالت بر مضارع و مکرر بودن اين رؤيا مي‌کند، گوئي اين تصوير يکسره بر پرده ذهن‌شان نشسته بود و غايب نمي‌شد. به خصوص سه بار تکرار و تأکيد بر ضمير متکلم وحده [إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ- إِنِّي أَرَانِي أَحْمِلُ] نشان مي‌دهد سرنوشت قريب الوقوع در صفحه ذهن‌شان ظاهر شده بود!

۴۵- در اين سوره پنج بار بر محسن بودن يوسف از ديدگاه دوست و دشمن، خدا و خلق او تأکيد شده است [آيات: ۲۲، ۳۶، ۵۶، ۷۸ و ۹۰] اين حقيقت نشان مي‌دهد نيکوکاري به همگان چنان سرنوشتي را براي يوسف رقم زد، نه آنکه در قسمت و تقديرش بود.

یوسف : ۳۷

قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَن يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَّا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ 
ـ [يوسف] گفت: پيش از آنکه روزي [=غذای امروز] شما برايتان بيايد، تحقّق يافتن رؤياتان، پيش از آوردن غذا، را به شما خبر خواهم داد ۴۶
[=حکم‌تان پيش از آوردن غذا اجرا خواهد شد]. اين از اموري است که پروردگارم به من آموخته است، زيرا من آئين مردماني را که به خدا ايمان نمي‌آورند و منکر آخرت هستند رها ساخته‌ام. 
__
۴۶- ترجمة متعارف آيه اين است که پيش از آوردن غذاي امروز تأويل رؤياي شما را خواهم گفت: يعني عجله‌اي براي رسيدن به غذا نکنيد، اما تکرار «قَبْلَ أَن يَأْتِيكُمَا» در نيمه دوم آيه، در حالي که «إِلاَّ نَبَّأْتُكُمَا» در نيمه اول رساننده اين مقصود بود، بايد حاوي نکته‌اي باشد. و گرنه مطرح کردن طعام چه ضرورتي داشته است، جز آنکه رزق ديگري در زندان نخواهيد داشت و تکليف‌تان هم امروز پيش از آوردن غذا معلوم مي‌شود [والله اعلم]. اين برداشت را نويسنده مديون دوست محقق قرآني آقاي مهندس مصطفي ملايري مي‌باشد.

یوسف : ۴۰

مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ 
آنچه به غير خدا مي‌خوانيد، جز نام‌هائي [بي مسمّي] نيستند که شما و پدران‌تان آنها را ناميده‌ايد ۴۹
[=صفاتي براي آنها به خيال خود قائل شده‌ايد]، خدا هيچ دليل و برهاني براي آنها قرار نداده است، حکم، تنها از آن خداست، فرمان داده که جز او را بندگي نکنيد، اين است دين برپا دارنده ۵۰ ا
ما بيشتر مردم نمي‌دانند. 
__
۴۹- منظور از اسم گذاشتن روي خدايان فرضي، لفظ و عنوان نيست، بلکه نقش و صفتي قائل شدن براي آنهاست، مثل خداي جنگ [زئوس] الهه عشق و انواع معبودان باطل که آدمياني چنين فرض کرده و متولياني با اين مدّعيات بر مردم سلطه يافته‌اند. سوره‌هاي اعراف ۷۱ (۷:۷۱) ، نجم ۲۳ (۵۳:۲۳) و ۲۷ (۵۳:۲۷) اشاره به همين اسامي بي‌مسمّي دارد که آدميان قرار داده‌اند.

۵۰- «دِينُ الْقَيِّمُ»، آئيني است که بندگان را از پستي و پلشتي شرک و جهالت برپا مي‌دارد و به قيام و شکوفائي مي‌رساند.