🔹تفسیر سوره هود از عبدالعلی بازرگان
۱
هود :

الر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ 
الف، لام، راء؛ ۱ [اين] کتابي است که آياتش [نزد خدا در اُمّ الکتاب= مخزن اصلي علم و اطلاعات هستي] وحدتي يکپارچه يافته، سپس از جانب [خداوند] حکيمِ آگاه [به تدريج در طول ۲۳ سال براي فهم مخاطبين] تفصيل داده شده است ۲ [به اجزاء و آياتي تقسيم و تفريق شده است]. 
__
۱- به پاورقي شماره ۱ سورة «حجر» (۱۵:۱) مراجعه شود.

۲- حقايق هدايتي در مقام مقايسه و مثال، همچون مواد غذائي براي هضم بدن، بايد به عناصر قابل جذبي تجزيه شوند و از موقعيت حکيم [محکم و يکپارچه] در حد درک و فهم بشر، «نازل» يعني قابل فهم و درک گردند. اين حقيقت را در آغاز سوره دخان [إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَهٍ مُبَارَكَهٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ] به وضوح مي‌توان فهميد. با اين توضيح به نظر مي‌رسد ترجمه محکم و يکپارچه در اين مورد خاص، مناسب باشد.

هود : ۲

أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ 
ـ [با اين پيام] که جز خداي يکتا را عبادت نکنيد، ۳
[بگو] به راستي من از جانب او بيم‌دهنده و بشارت دهنده‌اي [نسبت به عواقب بد و خوب اعمال‌تان] هستم. 
__
۳- هر مسلماني كه اهل نماز باشد، حداقل ده بار در نيايش‌هاي روزانه خود جمله «اياك نعبد و اياك نستعين» را تكرار مي‌كند. از اين نظر ضروري است بدانيم دقيقاً چه چيزي را از خدا درخواست مي‌كنيم. بيشتر مردم عبادت را همين نماز و روزه‌ و ساير احكام شرعي مي‌دانند. در ترجمه‌هاي فارسي قرآن، كلمات: بندگي كردن، پرستش، و اطاعت را جايگزين كلمه عبادت مي‌يابيد. البته اين معادل‌ها از جهاتي قابل قبول است، ولي بيانگر روح مطلب و رساننده همه بار معنائي كلمه عبادت نمي‌باشد. معناي لغوي عبادت، هموار کردن نفس خود براي کسب و جذب صفات و اسماء الهي است. يعني شخصيت خدائي پيدا کردن و به کمال رسيدن. هدف از آفرينش همين است که آدمي در دو‌راهي: شيطان و رحمن، به نيروي تقوا، خود را از جاذبه شيطاني رهانيده و به سمت رحمن سوق پيدا کند. در اين چالش و نبرد دائمي حق و باطل است که آدمي ساخته و پرداخته مي‌شود.

هود : ۳

وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُم مَّتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِن تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ 
و اينکه از پروردگار خويش آمرزش بخواهيد [طلب پاک شدن از آثار سوء رفتارتان و تغييرات نيکو را بکنيد] ۴
سپس [با اصلاح تدريجي در زندگي] به سوي او برگرديد تا شما را از بهره‌اي نيکو [=زندگي پاک] تا سرآمدي معين [=عمر طبيعي فردي و جمعي] بهره‌مند سازد ۵
و هر صاحب فضيلتي را به [دستاورد عادلانه] فضل خويش برساند، ۶
و اگر [از اين راهنمائي] روي برتابيد، من به راستي از عذاب روز کبير [=قيامت] بر شما بيم دارم. 
__
۴- استغفار از ريشة «غَفَرَ» [پوشاندن و پاک کردن]، پذيرش خطاي خود و آمادگي به پاک شدن و اصلاح است، وقتي تيرگي‌هاي قلب زدوده شد، آنگاه نور حق بر آن مي‌تابد. اصطلاح تغيير که در جوامع امروز بسيار مورد استفاده قرار مي‌گيرد، ناظر به ملت‌هائي است که از خواب غفلت و خودفريبي بيدار شده و خواستار تغييراتي اساسي در نفسانيات خود و جامعه‌شان شده باشند.

۵- نتيجه دنيائي اصلاحات و تغييرات اساسي در جامعه، تعديل نابساماني‌ها و نارسائي‌ها و تعويق زمان انقراض آن است. به همين دليل نتيجه استغفار و توبه [تمايل به اصلاح و تغيير مسير] را، تداوم عمر جامعه تا سرآمد طبيعي تاريخ خود شمرده است.

۶- وعده‌هاي اين آيه تماماً دنيائي است؛ در نظامات استبدادي و حکومت‌هاي جائر، که [به فرمايش امام علي(ع)] «دانشمندانش لگام زده و دهان بسته و جاهلانش بر کرسي کرامت نشسته باشند» [...بارض عالمها ملجم و جاهلها مكرم- نهج البلاغه خطبه دوم] هيچ صاحب فضلي، هيچ حکيم و هنرمند و متخصص و کارداني جز در سرسپردگي به حاکم، به فضل خويش نمي‌رسد و عدالت در توزيع مسئوليت‌ها و امکانات جامعه تعطيل مي‌گردد.

هود : ۵

أَلَا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلَا حِينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيَابَهُمْ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ 
بدانيد که آنها [=منکران رسالت پيامبر؛ هنگام تلاوت قرآن] گوش دل به شنيدن آن مي‌بندند تا خود را از او [=پيام رسول] پنهان دارند! ۸ آگاه باشيد، همانگاه که خود را با جامه‌شان مي‌پوشانند [تا شناخته نشوند، خدا] هر چه را که پنهان و آشکار مي‌کنند مي‌داند، مسلماً او به راز درون آگاه است. 
__
۸- اصطلاح صدر يا صدور، در تمامي ۴۴ موردي که [مستقل يا با ضمائر] در قرآن آمده است، معناي مجازي دارد و نمي‌توان آن را به قفسه سينه ظاهري نسبت داد. صدر انسان همان ظرفيت روحي اوست که به تعبير قرآن تنگ‌نظر يا داراي وسعت نظر [ضيق صدر يا سِعِه صدر] مي‌شود [انشراح ۱ (۹۴:۱) ، حجر ۹۷ (۱۵:۹۷) و موارد بسيار ديگر]، از تنگ‌نظري شفا پيدا کند [توبه ۱۴ (۹:۱۴) ، يونس ۵۷ (۱۰:۵۷) ]، ترس [حشر ۱۳ (۵۹:۱۳) ]، کِبر [غافر ۵۶ (۴۰:۵۶) ]، نياز [حشر ۹ (۵۹:۹) ]، مخفي کاري [نمل ۷۴ (۲۷:۷۴) ، غافر ۱۹ (۴۰:۱۹) و...]، آيات خدا [عنکبوت ۴۹ (۲۹:۴۹) ]، دشمني [اعراف ۴۳ (۷:۴۳) ]، شيطان در آن نفوذ مي‌کند [ناس ۵ (۱۱۴:۵) ]، خدا سينه‌ها را مي‌آزمايد [آل‌عمران ۱۵۴ (۳:۱۵۴) ] و... در ضمن ۱۲ بار در قرآن بر عليم بودن خدا بر ذات سينه‌ها تأکيد شده است.
با مقدمات فوق، جمله «يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ» به نظر مي‌رسد همان روگرداني و بستن گوش دل بر کلمات خدایی باشد [والله اعلم]. اتفاقاً منکران نوح نيز در برابر سخنان او انگشتان خويش در گوش‌هاشان مي‌نهادند تا سخنانش نشوند و پيراهن خويش بر سر مي‌کردند تا در معرض نصايحش قرار نگيرند [وَإِنِّي كُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا- نوح ۷].

هود : ۶

وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ 
ـ [اگر نگران رزق خود از بيم بُت‌ها، در صورت ايمان آوردن هستند] هيچ جنبنده‌اي روي زمين نيست جز آنکه روزي‌اش به عهده خداست و قرارگاه او [در رَحِم] و وديعه‌گاه او را مي‌داند ۹ و همه [اين مراحل] در کتابي روشن [ثبت] است. 
__
۹- سخن از مستقر و مستودع علاوه بر اين آيه، در آيه ۹۸ سوره انعام (۶:۹۸) [وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ- اوست آنکه شما را از نفس تنها- نفخه حيات- پديد آورد و سپس آن را مستقر ساخت و يا به وديعه گذاشت. همانا ما نشانه‌ها را تفصيل داديم تا مردم تفکر کنند].
بسياري از مفسرين مستقر و مستودع را به رِحم مادر و صلب پدر نسبت داده‌اند و مرحوم دکتر يدالله سحابي [در کتاب قرآن مجيد و تکامل انسان] با توجه به سلسله تکامل موجودات زنده در روي کره زمين، اين دو عنوان را ناظر به دو دسته موجودات زنده در تاريخ تکامل نوعي دانسته که نسل دسته اول چندين دوره زمين شناسي دوام آورده و نسل دوم، که اقسام واسطه را تشکيل مي‌دادند، کم دوام بوده‌اند.
کلمة مستقر در قرآن به مدار خورشيد که بر محور آن حرکت مي‌کند نيز گفته شده است [وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا...- ياسين ۳۸ (۳۶:۳۸) ]، همچنين به اسکان انسان در زمين [...وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ... – بقره ۳۶ (۲:۳۶) ]، اما مستودع از ريشة «وَدَعَ»، به حال خود رها کردن است [أحزاب ۴۸ (۳۳:۴۸) و ضحي ۳ (۹۳:۳) ]. آيا نمي‌توان مستقر را رَحِم مؤنث که جايگاه رشد نطفه است و مستودع را مکان‌هاي رشد تخم در آب و خاک و هوا دانست [والله اعلم]؟
هود : ۷

وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِن قُلْتَ إِنَّكُم مَّبْعُوثُونَ مِن بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُـولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِينٌ 

و اوست آنکه آسمان‌ها [=عالم ستارگان] و زمين را در شش دوران آفريد ۱۰
و عرش او [=نظام حياتي] بر آب مبتني بود؛ ۱۱
[هدف از آفرينش جهان و انسان اين است] تا شما را در چالش رشد و کمال قرار دهد و معلوم دارد کداميک از شما نيکوکارتريد ۱۲
[با وجود چنين سيري از مراحل متنوع آفرينش و تداوم آن] اگر بگوئي شما پس از مرگ برانگيخته خواهيد شد، منکران خواهند گفت: اين [سخنان] جز سِحري آشکار [براي فريب توده‌هاي مردم] نيست. 
__
۱۰- آفرينش آسمان‌ها و زمين در شش روز [دوران]، جمعاً در ۷ آيه قرآن مطرح شده است. اين آيات به آفرينش کل جهان اشاره دارند، و آيات ۹ تا ۱۲ سوره فصلت (۴۱:۹) ، به عنوان زير مجموعه‌اي از آن کل، مراحل آفرينش زمين را در دو مرحله، پيدايش کوهها [چين و چروک‌هاي پوسته خارجي] و تقويت خاک آن در چهار مرحله، و پيدايش جوّ زمين [۷ آسمان] را در دو مرحله [جمعاً هشت مرحله] بيان مي‌کند.

۱۱- همه چيز از آب زنده است [انبياء ۳۰ (۲۱:۳۰) ] و هر جنبنده‌اي، از جمله انسان، از آب آفريده شده است [نور ۴۵ (۲۴:۴۵) و فرقان ۵۴ (۲۵:۵۴) ] و اصلا عرش خدا بر آب قرار دارد [هود ۷ (۱۱:۷) ]، آب نماد حيات و زندگي و نار [آتش] سوزنده و نابود کننده آن است. اين که در قرآن آمده است: «اگر آنها بر طريقه حق استقامت ورزند، آنان را سيراب مي‌کنيم» [وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَي الطَّرِيقَهِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا- جن ۱۶ (۷۲:۱۶) ]. اين سيرابي، مجازي و بيانگر برخورداري آنان از همه مواهبي است که تشنه و نيازمند آن براي رشد و کمال خويش‌اند.

۱۲- اغلب مفسرين و مترجمين كلمه «ابتلاء» را آزمون و سنجش معنا كرده‌اند. اما خدا نيازي به آزمون ما و كسب اطلاع از نتيجه آن ندارد، بلكه كلمات ابتلاء و فتنه، بوته آزمايشگاه و وسيله‌اي براي آبديده شدن و تحقّق يافتن استعدادها و گوهرهاي نهان در وجود آدمي است.

هود : ۸

وَلَئِنْ أَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَى أُمَّةٍ مَّعْدُودَةٍ لَّيَقُـولُنَّ مَا يَحْبِسُهُ أَلَا يَوْمَ يَأْتِيهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ 
و اگر عذاب [ناشي از ناديده گرفتن هدايت ربوبي] را تا مدت معينی از آنها به تأخير اندازيم، حتماً [با انکار و استهزاء] خواهند گفت: چه عاملي [تا حالا] آن را بازداشته است [اگر راست مي‌گوئيد؟ پس چرا بر ما نازل نمي‌شود]؟ آگاه باشيد روزي که [موعد آن] فرا رسد، [عذاب] از آنان برگردانده نخواهد شد و آنچه همواره انکارش مي‌کردند دامنگير شان خواهد شد.

هود : ۹

وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَيَئُوسٌ كَفُورٌ 
و اگر انسان را رحمتي از جانب خويش بچشانيم، ۱۳
سپس [در زمان ديگری بنا به مصلحت] آن را از او بگيريم، ۱۴
به کلي نوميد و ناسپاس خواهد شد. 
__
۱۳- معناي ذائقه در: «اذاقهم»، چشيدن مزه و حداقل بهره بردن از آن است، در واقع نعمات دنيا در مقايسه با نعمات آخرت، در حدّ چشيدن و مزه کردن آن است.

۱۴- به کار بردن ضمایر «ما» [در نَزَعْنَاهَا مِنْهُ] نشان مي‌دهد از دست دادن نعمت، به عوامل مختلفي ارتباط پيدا مي‌کند که نقش خود شخص از مهمترين آنهاست، ورشکستگي، خشکسالي، قحطي و حوادث طبيعي نيز از جمله عوامل ديگري است که به دليل علت‌العلل بودن خداوند، به او نسبت داده شده و ضمير «ما» به کار رفته است.

هود : ۱۰

وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُـولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئَاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ 
و اگر پس از زياني که به او رسيده، نعمتي [=آسايش و رفاهي] به او بچشانيم، [به جاي شکر نعمت در رفع مصيبت] حتماً خواهد گفت: مشکلات [خودش] از من برطرف شد، ۱۵
به راستي که [در آن حال، آدمي] سرمست [از نعمت] و مغرور مي‌شود. ۱۶ 
__
۱۵- در جملة: «ذَهَبَ السَّيِّئَاتُ عَنِّي»، فاعل رفع گرفتاري‌ها به کلي فراموش شده و گوئي مشکلات خود به خود و به جبر روزگار حل شده و اراده‌اي در برطرف کردن آن در کار نبوده است! اين قصه زندگي اکثر ما انسان‌هاست که به سبب و «اسباب» اهميت مي‌دهيم و مسبب الاسباب را فراموش مي‌کنيم.
چشـم بنـد خلـق جـز اسباب نيست
هرکه لرزد برسبب زاصحاب نيست
بعد از‌اين ما ديده خواهيم ازتو بس
تا نپوشنـد بحـر را خاشـاک و خس

۱۶- فرح، شادماني طبيعي و واکنش عادي اشخاص در برابر آنچه خوشايند است نيست، بلکه متکبرانه سرمستي کردن است. صفت «فخور» نيز که سه بار به صورت «مُخْتَالاً فَخُورًا» [خيالاتي فخر فروشي] در قرآن آمده [لقمان ۱۸ (۳۱:۱۸) ، حديد ۲۳ (۵۷:۲۳) و نساء ۳۶ (۴:۳۶) ] دلالت بر شدت فخر فروشي و بها دادن افراطي به ثروت مي‌کند.

هود : ۱۱

إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ 
مگر کساني که [در برابر مصيبت‌ها به جاي نوميدي] شکيبائي و اصلاح‌گري کردند، که براي چنين انسان‌هائي آمرزش و اجري کبير است.

هود : ۱۲

فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَضَائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَن يَقُـولُوا لَـوْلَا أُنزِلَ عَلَيْهِ كَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَكٌ إِنَّمَا أَنتَ نَذِيرٌ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ 
پس [در برابر ناسپاسان و منکران] از اينکه مي‌گويند: چرا گنجي بر او نازل نشده، يا فرشته‌اي [در تأييد رسالت] به همراهش نيامده، مبادا بعضي از آنچه را [در ارتباط با صبر و تحمل در برابر سخنان منکران] بر تو وحي مي‌شود ترک کني و سینه‌ات تنگ گردد! ۱۷
[در هر صورت] تو فقط هشدار دهنده‌اي؛ و خداست که بر همه چيز وکيل [=مراقب و کارگزار] است. ۱۸ 
__
۱۷- از جمله اين توصيه‌ها: ص ۱۷ (۳۸:۱۷) - اصْبِرْ عَلَي مَا يَقُولُونَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ ؛ طه ۱۳۰ (۲۰:۱۳۰) و ق ۳۹ (۵۰:۳۹) - فَاصْبِرْ عَلَي مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ...؛ مزمل ۱۰ (۷۳:۱۰) - وَاصْبِرْ عَلَي مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلاً.

۱۸- وکيل به معناي کارگزاري که شايسته است بندگان به او توکل کنند، از نام‌هاي نيکوي الهي است که در قرآن با اوصاف: «کفي بالله وکيلاً» [خدا در کارگزاري کافي است- ۶ بار]، «هو علي کل شيء وکيل» [او بر هر چيزي وکيل است- ۳ بار]، «نعم الوکيل» [چه وکيل خوبي] و... تکرار شده است. جالب اين که ۷ بار نيز به پيامبر(ص) هشدار داده شده، و آن رسول نيز آن را به مردم ابلاغ فرموده، که پاسدار مردم نيست و خدا وکالت بندگان را به او نسپرده است [انعام ۶۶ (۶:۶۶) و ۱۰۷ (۶:۱۰۷) ، يونس ۱۰۸ (۱۰:۱۰۸) ، زمر ۴۱ (۳۹:۴۱) ، شوري ۶ (۴۲:۶) ، اسراء ۵۴ (۱۷:۵۴) ، فرقان ۴۳ (۲۵:۴۳) ]
شگفتا، خدا چنين اجازه‌اي به پيامبر عظيم‌الشأنش نداده، اما برخي پيروان شريعت او از موضع وکالت ملت و پاسداري از عقايد و اعمال آنها ادعاي ولايت مطلقه مي‌کنند!!

هود : ۱۴

فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَأَن لَّا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ 
پس اگر جواب دعوت شما را ندادند، بدانيد [که قرآن] تنها به علم خدا [از مبدأ علم الهي] نازل شده ۲۰ [نه ذهن رسول] و اينکه معبودي جز او نيست، پس آيا تسليم [به وحدانيت خدا و رسالت پيامبر] مي‌شويد؟ 
__
۲۰- اين هم سند محکم ديگري است که قرآن از مبدأ علم الهي نازل شده، نه جوشش ذهني و برداشت و روايتي است از پيامبر، نه بازگوئي فرهنگ زمانه و نه نسخه‌برداري از کتب پيشين.

هود : ۱۵

مَن كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَهُمْ فِيهَا لَا يُبْخَسُونَ 
هر کس خواستار هميشگي زندگي دنيا و زينت‌هاي آن باشد، [چنين کساني، نتيجه] اعمال‌شان را در همين دنيا به طور کامل به آنها مي‌دهيم [=مانع پيشرفت‌شان در مسير مادّي که برگزيده‌اند نمي‌شويم] و در دنيا از حق‌شان [=محصول تلاش‌شان] کاسته نمي‌گردد.

هود : ۱۷

أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَن يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلَا تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ 
آيا کسي که بر دليلی روشن از پروردگارش [=قرآن] تکيه دارد ۲۱
و آن را شاهدي از طرف خدا [=پيامبری امين، كه الگوي عملي اسلام است] تلاوت مي‌کند، ۲۲
و پيش از اين [=قرآن] نيز کتاب موسي [برایش] پيشوا [=راهنماي عملي] و رحمتي [براي بني‌اسرائيل] بوده است [مانند کسي است که به دنيا و زينت‌هايش دلبسته و کتاب راهنماي عمل، و معلمي ندارد؟] چنان کساني به آن [=قرآن] ايمان مي‌آورند و هر که از ساير دستجات [مخالف حق،] آن را انکار کند، وعده‌گاهش آتش [دوزخ] است، ۲۳
پس در آن ترديدي مکن که مسلماً [قرآن] حقيقتي از جانب پروردگار توست، ولي بيشتر مردم ايمان نمي‌آورند. 
__
۲۱- جملة «مَن كَانَ عَلَى بَيِّنَهٍ» اين آيه در برابر «مَن كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاهَ الدُّنْيَا» آيه ۱۵ است که تفاوت دو نگاه به زندگي و دو هدف متضاد را نشان مي‌دهد.

۲۲- مي‌گويند دوصد گفته چون نيم کردار نيست. بسياري از واعظان، خود به اندرز شان عمل نمي‌کنند، اما پيامبر اسلام قبل از اندرز به ديگران، از خود آغاز مي‌کرد و اولين تسليم شده به آنچه تلاوت مي‌کرد بود [انعام ۱۴ (۶:۱۴) و ۱۶۳ (۶:۱۶۳) ، زمر ۱۲ (۳۹:۱۲) ]. شاهد بودن پيامبر، همين نمونه و الگوي عملي و قابل مشاهده بودن او براي پيروان است. [نساء ۴۱ (۴:۴۱) و ۷۹ (۴:۷۹) ، بقره ۱۴۳ (۲:۱۴۳) ، حج ۷۸ (۲۲:۷۸) ، احزاب ۴۵ (۳۳:۴۵) ، مزمل ۱۵ (۷۳:۱۵) ].

۲۳- کلمة نار جمعا ۱۲۶ بار و به صورت «ناراً» در قرآن تکرار شده است. آيا منظور از «نار» همين آتشي است که با آن آشنائيم، يا بايد آن را از متشابهات قرآني شمرد و معنایي مجازي براي آن قائل شد؟ نار و نور در تقابل يکديگرند؛ نار سوزاننده و نابود کننده، و نور هدايت کننده به سعادت است. به تصريح قرآن: «کساني که اموال يتيمان را به باطل مي‌خورند، جز اين نيست که آتشي را به درونشان فرو مي‌خورند که در آينده- در جهنم- شعله ور مي‌شود» [نساء ۱۰ (۴:۱۰) ]، پس اين آتش را خود انسان‌ها، با آتشي که در دنيا در دل ديگران مي‌افکنند، در نهاد خود پديد مي‌آورند [إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا] و در آخرت شعله‌ور شده و دل خودشان را مي‌سوزاند! اين همان آتشي است که در سورة همزه در بيان سرنوشت مال‌اندوزان متکبري که با عيب‌جوئي و خُرد کردن شخصيت مردم آمده است، آتشي که از دلها طلوع مي‌کند: همزه ۴ (۱۰۴:۴) تا ۸- كَلاَّ لَيُنْبَذَنَّ فِي الْحُطَمَهِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَهُ نَارُ اللهِ الْمُوقَدَهُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَهِ إِنَّهَا عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَهٌ
در مقام مثال مي‌توان گفت: هر ظلمي که مرتکب مي‌شويم، کبريتي است که در خانة دل ذخيره مي‌کنيم، وقتي کلکسيون کبريت‌هاي گناه متراکم شد با جرقه‌اي از قيامت، آتش اعمال از دلها زبانه مي‌کشد. اگر «نور» خورشيد به تدريج از مشرق طلوع مي‌کند، «نار» خودپرستي‌ها از دل‌ها طلوع مي‌کند [تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَهِ].

هود : ۱۸

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أُولَئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُـولُ الْأَشْهَادُ هَـؤُلَاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِـمِينَ 
و کيست ستمکارتر از آنکه دروغي به خدا نسبت دهد ۲۴
[=براي غير خدا نقشي در هستي قائل گردد]؟ آنها [براي پاسخگويي نسبت به چنين ادعايي] بر پروردگارشان عرضه شوند و گواهان [=فرشتگان يا موحدين و اهل اخلاص] گويند: اينان همان کساني هستند که به پروردگارشان دروغ بستند [تا خود در سايه واسطه ‌تراشي به مقام و منفعتی رسند]. آگاه باشيد که [شرک، ظلم عظيمي است و برخلاف ادعا و انتظار آنها] لعنت خدا [=دوري از رحمت او] نصيب ظالمان خواهد شد. 
__
۲۴- فعل «أَظْلَمُ» ۱۶ بار در قرآن آمده است که ۱۵ مورد آن با جمله: و من أظلم [يا: فمن أظلم] شکل مقايسه‌اي دارد. بيش از همه [۹ بار] افتراي به خدا، يعني نسبت دادن چيزي به او مطرح شده است. پس از آن: تکذيب آيات خدا، کتمان شهادت خدائي، مانع ياد خدا در مساجد شدن و بالاخره اعراض از آيات خدا بعد از تذکر دادن به آن است.
در زبان فارسي وقتي گفته مي‌شود: کيست ستمکارتر از آنکه... چنين فهميده مي‌شود که بدتر از او نيست، اما در زبان عربي فقط شدّت آن را بيان مي‌کند و مقايسه‌اي در کار نيست.

هود : ۱۹

الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ 
همانهائي که [مردم را] از راه خدا [=صراط مستقيم] باز مي‌دارند و آن را [با نقش قائل شدن براي واسطه‌ها و شفاعت] در انحراف [از توحيد در عبادت،] طلب مي‌کنند و همانهایی که آخرت را انکار مي‌کنند. ۲۵ 
__
۲۵- صراط مستقيم نزديكترين فاصله و شاهراهی فطري به سوي خداست، اما مشركان با اعتقاد به شفاعت واسطه ها، اين راه را غير مستقيم و كج و بي راهه [با خرافات و پيرايه‌هاي شرك‌آميز به دين] مي‌جستند [وَيَبْغُونَهَا عِوَجاً]. بازداشتن مردم از راه خدا و كج پيمودن آن را در اين سوره ها مي‌توانيد ببينيد: آل عمران ۹۹ (۳:۹۹) ، اعراف ۴۵ (۷:۴۵) و ۸۶ (۷:۸۶) و هود ۱۹ (۱۱:۱۹) . چنين انحرافي از توحيد در عبادت، منحصر به مشرکين معاصر پيامبر اسلام نبوده، پيش از آن وجود داشته و پس از آن نيز همچنان ادامه دارد، با اين تفاوت که موضوع و مصداق واسطه‌ها عوض شده است.

هود : ۲۰

أُولَئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَمَا كَانَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ يُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا كَانُوا يَسْتَطِيعُونَ السَّمْعَ وَمَا كَانُوا يُبْصِرُونَ 
آنها [با شرک آلود کردن توحيدِ در عبادت] نتوانستند عاجز کننده [خدا يا پيامبران و مؤمنين] در زمين باشند و غير از خدا يار و ياوري نداشتند، [بلکه] عذابشان [در آخرت، به دليل گمراه ساختن مردم] دو چندان است. [آنها در زندگي دنيا] نه توان [و تمايل] شنيدن [حرف حق] را داشتند و نه [حقيقت را] مي‌ديدند.

هود : ۲۳

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ 
ـ [اما] کساني که ايمان آورده و كارهاي شايسته کردند و در برابر پروردگارشان فروتن بودند، ۲۶ آنان اهل بهشت و در آن جاودانه خواهند بود. 
__
۲۶- «مُخْبِتِينَ»، از ريشة «خُبْت» [نرم و هموار]، به اهل تواضع و خشوع در برابر خدا گفته مي‌شود. گوئي جاده وجودشان در برابر مَرکب حق صاف و هموار بوده و هيچ مانعي و رادعي ندارد. اين کلمه سه بار در قرآن آمده است [هود ۲۳ (۱۱:۲۳) ، حج ۳۴ (۲۲:۳۴) و ۵۴ (۲۲:۵۴) ].

هود : ۲۴

مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالْأَعْمَى وَالْأَصَمِّ وَالْبَصِيرِ وَالسَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا أَفَلَا تَذَكَّرُونَ 
مَثَل اين دو گروه [کافر و مؤمن]، همانند [مقايسه] کور و کر، با بينا و شنواست. آيا [اين دو] در مَثَل مساوي‌اند؟ پس چرا پند نمي‌گيرند؟

هود : ۲۸

قَالَ يَاقَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّي وَآتَانِي رَحْمَةً مِّنْ عِندِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ أَنُلْزِمُكُمُوهَا وَأَنتُمْ لَهَا كَارِهُونَ 

ـ [نوح] گفت: اي قوم من! آيا هيچ انديشيده‌ايد که اگر من متکي بر دليل روشني از پروردگارم باشم و او رحمتي از جانب خويش [=رسالتي] به من داده باشد که بر شما پوشيده مانده، [آنگاه با انکار اين حقيقت، به ضرر خود عمل کرده‌ايد؟] چگونه ما [مي‌توانيم] در حالي که [از پذيرش حق] کراهت داريد، شما را به [باور] آن وادار سازيم؟ ۲۸ 
__
۲۸- اين آيه به وضوح مي‌رساند که اجبار و الزام در کار دين باطل است و اصل «لا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ» از آغاز نبوّت در زمان نوح اعلان شده است.

هود : ۲۹

وَيَاقَوْمِ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مَالًا إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّهُم مُّلَاقُو رَبِّهِمْ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ 

و [گفت] اي قوم من، از شما در برابر آن [رسالتم] هيچ مالي نمي‌خواهم، ۲۹
پاداش من تنها بر عهده خداست، و [در ضمن، من به خاطر خوشايند شما] طردکننده کساني [از طبقات فقير و محروم] که ايمان آورده‌اند نيستم، ۳۰
چرا که آنان ملاقات کننده پروردگارشان‌اند، ۳۱
بلکه شما را [با چنين انتظار و درخواستي] در جهالت‌ورزي مي‌بينم.۳۲ 
__
۲۹- در قرآن به کرّات بر «اجر» نخواستن رسولان در ازاي رسالت‌شان تأکيد شده است، آيه ۲۹ اين سوره (۱۱:۲۹) به طور استثناء بر «مال» نخواستن آنها از مردم اشاره شده است [وَيَا قَوْمِ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مَالاً إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى اللهِ...] و آيه ۷۲ سوره مؤمنون (۲۳:۷۲) بر خرج نخواستن رسول [أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجًا فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ]. شگفت اينکه نه تنها در نيمه دوم همين آيه [إِنْ أَجْرِيَ] کلمة اجر آمده، بلکه در آيه ۵۱ اين سوره (۱۱:۵۱) نيز [يَا قَوْمِ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى الَّذِي فَطَرَنِي أَفَلا تَعْقِلُونَ] همچون بقيه ۱۸ مورد، سخن از «اجر» به ميان آمده است، عدم درخواست مال منحصراً در همين سوره آمده است. دليل اين استثناء براي اين قلم معلوم نيست، همين قدر مي‌توان گفت اگر به جاي کلمه «مال» کلمه «اجر» در آيه ۲۹ آمده بود، نظم آماري حروف مقطعه «الر» که مضربي است از عدد ۱۹ مختل مي‌شد [حرف لام يک رقم کمتر و حرف راء يک رقم بيشتر مي‌شد]. نکته ديگر اينکه درست در ۱۹ آيه بر پاداش نخواستن رسولان اشاره شده است.

۳۰- آيات ۱۱۱ (۲۶:۱۱۱) تا ۱۱۴ سورة شعراء [قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ قَالَ وَمَا عِلْمِي بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ إِنْ حِسَابُهُمْ إِلاَّ عَلَى رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِينَ] نيز دربارة همين درخواست منکران از نوح است. عجيب آنکه پس از گذشت هزاره‌ها، معاصران پيامبر اسلام همچنان همين درخواست را از او داشتند: انعام ۵۲ (۶:۵۲) - وَلا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِـمِينَ.

۳۱- «لقاء پروردگار» را اغلب مترجمان ملاقات خدا در روز قيامت و رستاخيز شمرده‌اند، هر چند اين معنا در مواردي صدق مي‌کند، اما به نظر مي‌رسد لقاء ربوبي تنها در آخرت نيست، وقتي خدا از رگ گردن به ما نزديک‌تر است، امکان برقراري ارتباط [ملاقات] با او همواره برقرار مي‌باشد. لقاء ربوبي، همين نزديک شدن و پيوند بنده با پروردگار است. همچنانکه دانش‌آموز با گوش سپردن به تدريس معلم و خواندن هر کلمه از کتاب او، به درک و فهم و ملاقات [تلاقي، تلقي، القاء...] مرتبه‌اي از هويت علمي معلم نزديک مي‌شود، ما نيز اگر گوش دل به کلام حق سپرده باشيم و به آن عمل کنيم، پله پله به لقاي او نزديک مي‌شويم.
مشرکين از آنجایی که امکان ارتباط با خدا را جز از طريق بُت‌ها، که آنها را شفيع و واسطه مي‌شمردند، ممکن نمي‌دانستند، نزول مستقيم و بي‌واسطه وحي به بشري عادي، به خصوص پيامبري يتيم و فقير، يعني «نبوّت» را باور نمي‌کردند و پيش خود مي‌پنداشتند که اگر چنين ارتباطي امکان‌پذير باشد، چرا بر ما که ثروتمندتر و قدرتمندتر هستيم نازل نشده است!؟

۳۲- قرآن واژة «جهل» را در موارد زيادي مقابل «حلم» قرار داده است، نه «علم». از نظر تئوري، جهل مقابل علم است، اما در عمل، غلبه غرايز خشم و شهوت و هوي و هوس بر عقل را «جهل» و تسلط عقل بر احساسات را نشانه «حلم» مي‌شمرند.

هود : ۳۱

وَلَا أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ إِنِّي مَلَكٌ وَلَا أَقُولُ لِلَّذِينَ تَزْدَرِي أَعْيُنُكُمْ لَن يُؤْتِيَهُمُ اللَّهُ خَيْرًا اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا فِي أَنفُسِهِمْ إِنِّي إِذًا لَّـمِنَ الظَّالِـمِينَ 

و به شما نمي‌گويم که گنجينه‌هاي خدا نزد من است [=وعده‌ مال و ثروت دنيائي نمي‌دهم] ادّعاي علم غيب هم ندارم و نمي‌گويم که فرشته‌ام، و [نيز] به کساني که در چشم شما حقير مي‌آيند، ۳۳
نمي‌گويم که خدا هرگز خيري نصيب‌شان نخواهد کرد! خدا به آنچه در نفس‌شان است [=به نيّات آنها؛ از من و شما] آگاه‌تر است. در آن صورت [اگر چنين گويم] مسلماً از ستمگران خواهم بود. 
__
۳۳- «تَزْدَرِي»از ريشة «زَرَي»، عيب گرفتن و حقير شمردن کسي يا چيزي است. اين کلمه يک بار در قرآن آمده است. امام علي(ع) نيز در نهج البلاغه [خطبه ۱۷۴] از خود راضي نبودن و انتقاد به خود را با همين کلمه بيان کرده است: «إن المؤمن لا يمسي و لا يصبح إلّا و نفسه ظنون عنده فلا يزال زارياً عليها و مستزيداً لها» نفس مؤمن هميشه مورد سوء ظن اوست، دائماً بر او عيب مي‌گيرد و بيشتر از او طلب مي‌کند.

هود : ۳۲

قَالُوا يَانُوحُ قَدْ جَادَلْتَنَا فَأَكْثَرْتَ جِدَالَنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ 

گفتند: اي نوح، با ما مجادله کردي و خيلي هم ادامه دادي ۳۴
[اما بدان گوش ما به اين حرف‌ها بدهکار نيست] اگر راست مي‌گوئي آنچه را [از عذاب] بيم مي‌دهي بياور! 
__
۳۴- معناي اصلي جدال، محکم کردن و تابيدن نخ و ريسمان است و در مجادله ميان انسان‌ها، گوئي طرفين با بحث و گفتگوي خصمانه تلاش مي‌کنند گِره اعتقادات خود را محکم‌تر و پيوستگي نظريات طرف مقابل را سُست‌تر کنند و به اين وسيله همچون دو کُشتي‌گير، ديگري را مغلوب نمايند. اين واژه ۲۸ بار در قرآن آمده است و اين از ويژگي‌هاي آدمي است که نه تنها از جسم و جان و موجوديت خود، بلکه از حيثيت و آبرو و آرمان، حتي باطل خويش هم به سختي دفاع مي‌کند. قوم نوح نصايح خيرخواهانه و محبت‌آميز او را به حساب مجادله و قصد سلطه‌جوئي او بر خود تلقي کردند و موضع مخالفت با او را در پيش گرفتند.

هود : ۳۴

وَلَا يَنفَعُكُمْ نُصْحِي إِنْ أَرَدتُّ أَنْ أَنصَحَ لَكُمْ إِن كَانَ اللَّهُ يُرِيدُ أَن يُغْوِيَكُمْ هُوَ رَبُّكُمْ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ 

من اگر بخواهم شما را نصيحت کنم، ۳۵
وقتي خدا خواسته باشد شما را در بي‌راهه رها سازد، ۳۶
نصيحت من سودي به حال شما نخواهد داشت، [پس بايد دل خودتان متوجه او باشد، چرا که] او صاحب اختيار [=ربّ] شماست و [همگي] به سوي او برمي‌گرديد. 
__
۳۵- نصيحت از «نَصْح»، اندرز خالص از هرگونه شائبه و نيت سوء است و جز خيرخواهي قصدي در آن نيست.

۳۶- «يُغْوِيَكُمْ» از ريشة «غَوَي»، و غواية به راه تباهي و هلاکت رفتن است، درست مقابل رشد که به راه سعادت منتهي شدن مي‌باشد. قرآن واژة «غوايه» را مقابل رشد قرار داده است. مثل: بقره ۲۵۶ (۲:۲۵۶) : لا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ. [همچنين اعراف ۱۴۶ (۷:۱۴۶) ]. و اطاعت از حق، آدمي را به رشد مي‌رساند و عصيان در برابر آن، به غَي [وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى- طه ۱۲۱ (۲۰:۱۲۱) ]. البته خدا هيچ بنده‌اي را گمراه نمي‌کند، همچنانکه هيچ معلمي بي‌جهت شاگردي را رفوزه نمي‌کند. خود شخص است که قابليت هدايت خود را همچون شاگردي که شرايط قبولي را احراز نکرده، از دست مي‌دهد.

هود : ۳۵

أَمْ يَقُـولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَعَلَيَّ إِجْرَامِي وَأَنَا بَرِيءٌ مِّمَّا تُجْرِمُونَ 

يا اينکه مي‌گويند: ۳۷
[محمّد] اين سخنان را از خودش بافته است! ۳۸
بگو: اگر من آن را بافته باشم، [کيفر] جرم من به عهده خودم است و از جرمي که شما مرتکب مي‌شويد مبري هستم ۳۹
[=هر کدام بار گناه خود را به دوش مي‌کشيم]. 
__
۳۷- اين آيه جمله معترضه‌اي است در وسط داستان نوح در ارتباط با منکرین رسالت پيامبر اسلام تا نشان دهد مخالفان پيامبرِ آخرين، همان حرف‌هاي مخالفين اولين پيامبر اولوالعزم را مي‌زنند! گویی در اين چند هزار سال تغييري در جبهة مخالف حق پديد نيامده است!

۳۸- «افتري» از ريشة «فَرَي»، سخناني من درآوردي و بي‌پايه و اساس و بافته شده است. در قرآن آمده است که ماجراي حضرت يوسف(ع) قصه‌اي بافته شده و ساختگي نيست، بلکه حقيقتي است که در کتاب‌هاي پيشين نيز ذکر گرديده است: «...مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَى وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ...» [يوسف ۱۱۱ (۱۲:۱۱۱) ].

۳۹- بري بودن از کاري يا کسي، بيش از آنکه مفهوم بيزاري و تنفر داشته باشد، مفهوم برکناري، اعلام عدم موافقت و مبرا بودن از عواقب و آثار آن است. همچنانکه گفته مي‌شود فلان شخص از اتهامات وارده «تبرئه» شد و «برائت» يافت، اين کلمه به معناي بهبودي از بيماري [بري شدن از مرض] و شفا يافتن نيز در قرآن آمده است. کاري که حضرت عيسي(ع) به اذن خدا مي‌کرد [...وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللهِ...- آل‌عمران ۴۹ (۳:۴۹) ].

هود : ۳۷

وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا وَلَا تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ 

و [اينک] کشتي [مورد نظر] را زير نظر و [مطابق] وحي ما بساز ۴۰ و درباره کساني که ستم کردند از من درخواستي مکن [و احساسات خود را در امري که تحقق يافته و از عمل خودشان ناشي شده دخالت مده] که آنها غرق شدني‌اند. 
__
۴۰- با الف و لام معرفه آمدن «الْفُلْكَ» نشان از سابقة ذهني نوح از آن دارد که گويا قبلا به او الهام شده بود. اين سخن عيناً در آية ۲۷ سورة مؤمنون (۲۳:۲۷) نقل شده است [فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا...]. زير نظارت خدا و وحي او ساخته شدن کشتي، در حالي که نوح ظاهراً اطلاعي از نجاري و کشتي‌سازي نداشته، قابل فهم است، چه بسا اين کشتي به دليل نکات فني الهام شده، نمونه و مدلي براي کشتي‌هاي بعدي شده باشد [والله اعلم].

هود : ۳۸

وَيَصْنَعُ الْفُلْكَ وَكُلَّمَا مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِّن قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِن تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ
 
و [نوح به الهام الهي] کشتي را مي‌ساخت و هرگاه سران قومش بر او مي‌گذشتند، مسخره‌اش مي‌کردند [و نوح مي] گفت: اگر ما را مسخره مي‌کنيد، پس [بدانيد که به زودي] ما نيز شما را به همين گونه مسخره خواهيم کرد. ۴۱ 
__
۴۱- مسخره کردن از ريشة «سَخَرَ»، دست انداختن و به استهزاء گرفتن ديگران است که با تسخير به معناي مسلط شدن بر کسي يا چيزي براي تحت کنترل خود درآوردن، هم ريشه مي‌باشد. منظور نوح قاعدتاً بايد همين معنا، يعني دست برتر داشتن و غلبه است، وگرنه از پيامبر ناصحي چون نوح به کار بردن الفاظ مسخره‌آميز و استهزاء ديگران بعيد مي‌نمايد.

هود : ۳۹

فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُّقِيمٌ 
و به زودي خواهيد دانست چه کسي را عذابي که خوارش سازد خواهد رسيد و [در قيامت] عذابي پايدار بر او روا مي‌گردد. ۴۲ 
__
۴۲- « يَحِلَّ» [در: يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ] از همان کلمه حلال [مقابل حرام] مي‌آيد که معناي آن روا شدن است. گویی خداوند سدهائي از مغفرت و رحمت در برابر غضب خود قرار داده است که با طغيان بندگان در تجاوز به حقوق يکديگر و انحراف از توحيد به شرک و گوساله‌پرستي، اين سدها فرو مي‌ريزد و آثار غضب او بر چنان مردمي حلال و روا مي‌گردد!

هود : ۴۰

حَتَّى إِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيهَا مِن كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَأَهْلَكَ إِلَّا مَن سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ 

ـ [نوح همچنان به ساختن کشتي و منکران به استهزاي او مشغول بودند] تا آنکه فرمان [تکويني] ما فرا رسيد و تنّور فوران کرد ۴۳
[در اين زمان به نوح] گفتيم: از هر يک [از دام‌ها و حيوانات اهلي] يک زوج [نر و ماده] سوار کن و [همچنين] خانواده‌ات را، جز هر که را قول [=قانون الهي؛ در دامنگير شدن نتيجه اعمال سوء] بر او [از شمول رحمت و نجات] پيشي گرفته باشد ۴۴
و [نيز] هر که را ايمان آورده باشد [سوار کن]، و [گرچه] جز اندکي به او ايمان نياورده بودند. 
__
۴۳- «تَّنُّورُ» [با تشديد نون] از ريشة نور است، تنور نانوائي نيز روشن و آتشين است، معرفه آمدن «التَّنُّورُ» دلالت بر مشخص و واحد بودن آن مي‌کند، آيا واقعاً آب از تنور خانه پيرزني- آنطور که گفته‌اند – فوران کرد، يا منظور از تنور، کل سطح زمين است، آنگاه که در سپيده دم نوراني شده باشد [آنچنان که از امام علي(ع) نقل شده است]؟ در اينصورت چه بسا آب‌فشان‌هاي سطحي زمين مورد نظر باشد که از هر روزنه‌اي فوران آغاز کردند. اين همان توصيفي است که در آيات ۱۱ (۵۴:۱۱) و ۱۲ سوره قمر آمده است: فَفَتَحْنَا أَبْوَابَ السَّمَاءِ بِمَاءٍ مُنْهَمِرٍ وَفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُونًا فَالْتَقَى الْمَاءُ عَلَى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ
طلوع خورشيد از مشرق زمين به گونه‌اي فوران نور و روشنائي است که از افق سر مي‌زند. در آيه ۸۱ همين سوره (۱۱:۸۱) ، از عذاب قوم لوط در سپيده‌دم ياد شده است: ...إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ [زمان تعيين شده براي عذاب آنها صبح است، آيا صبح نزديک نيست؟]، صبح معنائي مجازي نيز دارد؛ در پس هر ظلمي، همانند هر ظلمتي، صبحي روشن است.

۴۴- سبقت گرفتن از جانب خدا ۹ بار در قرآن آمده است؛ بيش از همه [۶ بار] سبقت گرفتن کلمه‌اي از خدا [نسبت به قانون علت و معلولي و ملازمت فوري عذاب با اعمال سوء] که همان مهلت بخشيدن خدا به بندگان در عمر دنيائي است، پس از آن [۲ بار] سبقت گرفتن قول خدا بر همسر و فرزند نوح، يکبار نيز سبقت گرفتن کتاب [قانون] خدا، که به تعبير ديگري همان «کلمه پيشي گرفته» است [انفال ۶۸ (۸:۶۸) - لَوْلا كِتَابٌ مِنَ اللهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ].
منظور از قول خدا، الزاماً عذاب دنيوي يا اخروي نيست، بلکه قابليت و استعداد هدايت را از دست دادن نيز تحقق قول الهي است، هرچند نتيجه‌اش همان عذاب است. نگاه کنيد: ياسين ۷ (۳۶:۷) - لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلَى أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ. ياسين ۷۰ (۳۶:۷۰) - لِيُنْذِرَ مَنْ كَانَ حَيًّا وَيَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكَافِرِينَ. به نظر مي‌رسد سبقت گرفتن قول خدا با همسر و پسر نوح، نتيجه قطع اميد از ايمان آوردن آنان و تباه شدن استعدادهاي ايماني آنها باشد.

هود : ۴۴

وَقِيلَ يَاأَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَاسَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَقِيلَ بُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِـمِينَ 

و خطاب آمد: اي زمين، آبِ خويش فرو بر! و اي آسمان، [از باريدن] بايست و آب فروکش کرد و کار به انجام رسيد و [کشتي] بر [کوه] جودي نشست ۴۵ و گفته شد: ۴۶ دور باد [رحمت خدا] از مردمان ستمگر. 
__
۴۵- در اينکه منظور از جودي کدام کوه يا بلندي است، ميان مفسرين اختلاف نظر است، در تورات [سفر پيدايش، باب ۸، سيمان ۳ تا ۵] آمده است که «کشتي نوح بر کوه‌هاي آرارات نشست» و مي‌دانيم که دامنه‌هاي آرارات مسکن کُردهاي ترکيه است و «Mount Judi» در جنوب غربي کوه‌هاي آرارات واقع شده است و نيز گفته شده «جودي» معرب کُردي است، برخي هم گفته‌اند جودي کوهي نزديک موصل است که کردها آن را «کاردو» يا «جاردو» و يونانيان «جوردي» ناميده‌اند که معرّب آن جودي است [والله اعلم]. در هر حال نام بردن از اين مکان در کتابي که جز در موارد ضروري از ذکر جزئيات و اسامي پرهيز مي‌کند، بايد حاوي نکته‌اي باشد که اميد است براي آيندگان آشکار شود.

۴۶- «قِيلَ» فعل مجهولي است که فاعل آن عام است، اين حقيقت که ظلم آدمي را از رحمت خدا دور مي‌سازد، واقعيتي است که داستان قوم نوح مصداقي از آن به شمار مي‌رود، پس قيل مي‌تواند به واقعيت تاريخ آدمي اطلاق گردد؛ تجربه چنين مي‌گويد، گذشته تاريخ چنين مي‌گويد.

هود : ۴۵

وَنَادَى نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَإِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ 

و نوح [که در غم غرق شدن پسرش همچنان پريشان بود] پروردگارش را ندا داد و گفت: ۴۷ پروردگارا، پسرم از خاندان من است و وعدة تو [در نجات خاندان من] مسلماً حق است و تو بهترين حکم کنندگاني [پس آيا او را به من بازمي‌گرداني]! 
__
۴۷- گويا در مدتي که کشتي در ميان طوفان و گرداب بلا بوده فکر و ذکر نوح به حوادثي بيروني و نجات ساکنان درون کشتي متوجه بوده است، اما همين که به ساحل امن مي‌رسند و آرامشي حاصل مي‌شود، به ياد پسر غرق شدة خود و وعدة نجات اهلش مي‌افتد و اميدوار مي‌شود خدا او را بازگرداند، غافل از آنکه خدا کساني از اهل بيت‌اش را استثناء کرده بود [آيه ۳۷ (۱۱:۳۷) ].

هود : ۴۶

قَالَ يَانُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِـحٍ فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَن تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ 

ـ [خدا] گفت: اي نوح، او از اهل تو نيست ۴۸
[=اهليت و همدلي با تو ندارد]، او عملي ناشايسته است، ۴۹
پس چيزي که دانشي نسبت به آن نداري را از من درخواست مکن، ۵۰
من تو را پند مي‌دهم که از جاهلان نباشي.۵۱ 
__
۴۸- کلمة «اَهْلِ» در قرآن ۵۴ بار و با ضمير [اهله، اهلهم، اهلکم و...] ۸۳ بار [جمعاً ۱۳۷] تکرار شده است. در تمامي ۵۴ باري که کلمه «اهل» [بدون ضمير] آمده است، نوعي اهليت، همفکري، همزيستي و همبستگي ديده مي‌شود، مثل: اهل کتاب [۳۱ بار]، اهل القري [۸ بار]، اهل مدينه [۳ بار]، اهل بيت [۳ بار]، اهل مَدْين [۲ بار]، اهل الذکر [۲ بار]، اهل يثرب، اهل النار، اهل التقوي و اهل المغفره.
درست است که اعضاي خانواده هم به دليل پيوند خوني يا سببي و زير يک سقف زيستن، اهل بيت محسوب مي‌شوند، ولي اين اهليتي بيروني است، نه الزاماً دروني و ايماني.

۴۹- نکته قابل توجهي است که در اينجا هويت پسر نوح را با عملش معرفي کرده است؛ «إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ»، پس هويت انسان با عمل او شناخته مي‌شود و نه حتي انديشه او به تنهائي، آنچنان که در مثنوي آمده است:

اي بــرادر تــو همي انديشـه‌اي
مابقي خود استخوان و ريشه‌اي
گر گل است انديشه‌ات،گلشني
ور بــود خــاري هيمــه گلخني

جالب اينکه قرآن نيکي [بِرّ] را نه به عنوان ارزشي مجرد و مستقل از انسان، بلکه در عمل و در وجود او تعريف کرده است. بقره ۱۷۷ (۲:۱۷۷) - لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللهِ... [نيکي اين نيست که... بلکه نيکي کسي است که ...].

۵۰- کار خدا يکسره حکمت و رحمت است، هرچند راز و رمزش بر ما پوشيده باشد، بسياري از دعاها و درخواست‌هاي آدميان، اگر اجابت گردد، آفت دنيا و آخرت است، پس ايکاش تا ندانيم نخواهيم و تا نبينيم نطلبيم.
بعدازاين‌ماديده‌خواهيم از تو بس
تا نپوشد بحر را خاشاک و خس

۵۱- قرآن واژة «جهل» را در موارد زيادي مقابل «حلم» قرار داده است، نه «علم». از نظر تئوري، جهل مقابل علم است، اما در عمل، غلبه غرايز خشم و شهوت و هوي و هوس بر عقل را «جهل» و تسلط عقل بر احساسات را نشانه «حلم» مي‌شمرند. شگفت اينکه هشدارِ «از جاهلان نبودن» را خداوند نه تنها به نوح نبي، بلکه به پيامبر خاتم هم که عقل و علمش در اوج بود داده است [انعام ۳۵ (۶:۳۵) ] آنهم نه براي کاري خلاف و خطا، بلکه به خاطر مهرورزي بيش از حدّ و دخالت دادن احساسات در امر ايمان آوردن مردم! اينکه يوسف دعا کرد: خدايا اگر کيد آن زنان را از من نگرداني، هواي آنها خواهم کرد و از «جاهلين خواهم گشت» منظورش از جهل، مسلماً نه ناداني، که ناتواني در برابر طوفان غرایز و غلبه احساس بر عقل بود [يوسف ۳۳ (۱۲:۳۳) ]. به طور کلي غلبه خشم، شهوت و حسادت را قرآن جهالت شمرده است [فرقان ۶۳ (۲۵:۶۳) ، نمل ۵۵ (۲۷:۵۵) ، بقره ۶۷ (۲:۶۷) ، اعراف ۱۹۹ (۷:۱۹۹) ، قصص ۵۵ (۲۸:۵۵) ].

هود : ۴۸

قِيلَ يَانُوحُ اهْبِطْ بِسَلَامٍ مِّنَّا وَبَرَكَاتٍ عَلَيْكَ وَعَلَى أُمَمٍ مِّمَّن مَّعَكَ وَأُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُم مِّنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ 

ـ [پس از فروکش کردن آب و استقرار کشتي بر جودي] خطاب آمد‌: اي نوح، با سلام و برکاتي از سوي ما بر تو و اُمت‌هاي همراهت [از کشتي] فرود آي، و امت‌هائي به زودي [از نسل همراهانت پديد مي‌آيند که از نعمت‌هاي خود] بهره‌مندشان خواهم کرد سپس [ستمگران آنها را به سبب سوء رفتارشان] عذابي دردناک از جانب ما خواهد رسيد. ۵۲ 
__
۵۲- فعل مجهول «قِيلَ» و ضمائر جمعي «مِّنَّاَ» و «سَنُمَتِّعُهُمْ»، نقش نوح و پيروان و مخالفينش را در نظام الهي، مشيّت او و نقش ملائک نشان مي‌دهد. هرچند ما به استبداد خوگرفتگان عادت داريم هر حرکتي را منتسب به رأس هرم کنيم.

هود : ۴۹

تِلْكَ مِنْ أَنبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَلَا قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ 

اين [داستان] از خبرهاي غيبي است که بر تو وحي مي‌کنيم، پيش از اين، نه تو از آن آگاهي داشتي و نه قومت، ۵۳
پس [با توجه به پيروزي حق در تجربه نوح، در برابر سختي‌هاي رسالت] شکيبا باش [و بدان که] مسلماً فرجام [=پيروزي نهائي] از آنِ پرهيزکاران [=جهادگران با نفس] است. ۵۴ 
__
۵۳- اين آيه پاسخي است به کساني که مي‌گويند داستان‌هاي قرآن روايتي است که پيامبر از قصه‌هاي متداول در ميان مردمان همزمان‌اش کرده است! تأکيد اين آيه بر غایب بودن اين حقايق از دل و دانش مردم آن زمان و نزول وحياني آن، نشانگر واقعيت داشتن، نه اسطوره بودن، و اصالت آن است. اگر آن مردم از اين داستان خبر داشتند، اين ادعاي قرآن را همان موقع تکذيب مي‌کردند و نشانه نادرستي آن مي‌شمردند.

۵۴- «مُتَّقِي» در فرهنگ ما، نماد دينداري و اهل زهد و عبادت به شمار مي‌رود، هرچند اين تعريف دور از حقيقت نيست، اما تقوي از وقايه [ترمز]، دلالت بر خويشتن‌داري در تحريکات شيطان و هوي و هوس‌هاي نفساني مي‌کند. آنچنانکه نوح و ياران اندک‌اش را در برابر مخالفان موفق و پيروز ساخت، همين برتري در تسلط بر نفس در مقابل ايذاء و استهزاي انکار کنندگان، و پايداري در مسير حق بود. جمله: پيروزي با پرهيزکاران است «الْعَاقِبَهَ لِلْمُتَّقِينَ» را قرآن بارها تکرار کرده است [ر ک: اعراف ۱۲۸ (۷:۱۲۸) ، قصص ۸۳ (۲۸:۸۳) ، طه ۱۳۲ (۲۰:۱۳۲) ].

🔹تفسیر سوره هود از عبدالعلی بازرگان

هود : ۱۰۴

وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَّعْدُودٍ 

و ما آن [آخرت] را جز تا زماني محدود به تأخير نمي‌اندازيم. ۱۱۴ 
__
۱۱۴- منظور اين نيست که قيامت قرار بوده زودتر اتفاق بيفتد ولي به خاطر لطف به شما آن را به تأخير انداخته‌ايم، بلکه همچون ميوه نارسي که بايد برسد تا از شاخه جدا شود، سير تکاملي زمين، منظومه شمسي، شاخه‌اي از کهکشان راه شيري يا کل آن بايد به مرحله‌اي که از آفرينش آن مقدّر شده برسد تا تحقق يابد.
به تعبير قرآني، قيامت همچون ميوه‌اي بر درخت، که سنگين شده و ناگهان از بند خود مي‌افتد، رخ مي‌دهد:

اعراف ۱۸۷ (۷:۱۸۷) - يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَهِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي لا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لا تَأْتِيكُمْ إِلاَّ بَغْتَهً يَسْأَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ- از تو [اي پيامبر] درباره زمان وقوع قيامت مي‌پرسند، بگو: علم آن نزد پروردگارم است که آن را در وقت خودش جز او ظاهر نمي‌سازد. [قيامت] در آسمان‌ها و زمين سنگين شده و جز ناگهاني اتفاق نمي‌افتد. از تو [درباره آن] مي‌پرسند، انگار تو از آن خبر داري! بگو: علم آن فقط نزد خداست، اما بيشتر مردم نمي‌دانند.

اين‌جهان‌همچون‌درخت‌است اي‌کِرام
ما بر او چون ميوه‌هاي نيـم خام
سخت گيـــرد خـــام‌ها مــر شـاخ را
زآنکه در خامي نشايـد کاخ را
چون بپخت وگشت شيرين لب گزان
سست‌گيرد شاخ‌ها را بعد از آن
سخت‌گيـري و تعصّـب خـامي است
تا جنيني،کار خون‌آشامي است

تعبير «اجل معدود» دلالت بر محدود بودن به «عدد»، بنابراين سررسيدن و به شمارش درآمدن مي‌کند. اين تعبير را قرآن دربارة روزهاي رمضان که به سرعت مي‌گذرد و نيز ايام حج آورده است. [أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ- بقره ۱۸۴ (۲:۱۸۴) و ۲۰۳ (۲:۲۰۳) ]. يوسف را هم به بهائي اندک، چند عدد درهم فروختند [وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَهٍ...- يوسف ۲۰ (۱۲:۲۰) ]. منحرفان اهل کتاب نيز فکر مي‌کردند اگر آتشي هم دامنشان را در آخرت بگيرد، چند روزي بيشتر نخواهد بود [بقره ۸۰ (۲:۸۰) ، آل‌عمران ۲۴ (۳:۲۴) ] حال آنکه دوزخ ابدي است. ما چون در مقياس زميني و عمر کوتاه خود زندگي مي‌کنيم، دور بودن قيامت را به حساب نمي‌آوريم و منتفي محسوب مي‌کنيم. به گفته شاعر: «در بهاران زاد و مرگش در دي است ؛ پشه کي داند که اين مُلک از کِي است؟» به تعبير قرآن: آنها آن را دور مي‌بينند، حال آنکه ما آن را نزديک مي‌بينيم [معارج ۶ (۷۰:۶) و ۷- إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيدًا وَنَرَاهُ قَرِيبًا].

هود : ۱۰۵

يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ 
روزي که [قيامت] فرا رسد، هيچکس جز به اذن او [=خدا] سخن نگويد، ۱۱۵
پس [با رقم خوردن سرنوشت‌ها، بر اساس اعمال دنيائي] بعضي از آنها [آدميان] محروم از ياري و برخي ياري شده [=سعادتمند] خواهند بود. ۱۱۶ 
__
۱۱۵- منظور از سخن نگفتن هيچکس مگر به اذن خدا چيست؟ آيا لفظ «اجازه» مورد نظر است، يا منظور از اذن، همان قوانين و نظامات خداست که فرمود: زمين پاک نبات خويش به اذن خدا بيرون مي‌دهد [اعراف ۵۸ (۷:۵۸) ]؟
آيا منظور اين است که در آن روز کسي نمي‌تواند با دروغ و دغل حقيقتي را بپوشاند، يا آنچنانکه فرمود: «بر دهان‌ها در آن روز مُهر سکوت مي‌زنيم و دست‌ و پاشان بر آنچه کرده‌اند شهادت مي‌دهند [ياسين ۶۵ (۳۶:۶۵) ] و نيز گوش و چشم و پوست بدن‌شان گواهي خواهد داد [فصلت ۲۰ (۴۱:۲۰) تا ۲۲]، اصلا نيازي به سخن گفتن نيست، حافظه‌هاي سلولي واقعيت‌ها را نشان مي‌دهند.
نطق آب و نطق خاک و نطق گِل 
هست محسوس حواس اهل دل

۱۱۶- معناي شقاوت مقابل سعادت، و معناي شقي مقابل سعيد است. به ياري کردن مساعدت و به بازو «ساعد» مي‌گويند چون ياور آدمي است. پس از جهت مقابل، شقاوت همان بي‌بهره ماندن از ياري است. چرا که شخص شقي با جدا و مشتق شدن از جمع و ايجاد اشتقاق در وحدت، از منافع پيوستگي و اتحاد محروم مي‌گردد. سعيد همچون قطره‌اي است که با پيوستن به دريا، صفت دريا گرفته، و شقي قطره جدا شده‌اي است که تبخير مي‌گردد.

هود : ۱۰۶

فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ 

به اين ترتيب کساني که بي‌بهره [از رحمت ربّ] شدند، به آتش [اعمال ستمگرانه خود] درآيند، که در آن، در هر دم و بازدمي درد و رنجي جانکاه دارند. ۱۱۷ 
__
۱۱۷- سعدي عليه‌الرحمه فرمود: هر نفسي که فرو مي‌رود ممدّ حيات است و چون برآيد مفرّح ذات، پس در هر نفس دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شکري واجب. اما اگر آدمي در فضاي دوزخ باشد، نه تنفس در آن ممد حيات است و نه برآمدنش مفرّح ذات. بلکه زفير و شهيقي است که به گفته مفسرين ناله و فريادي بلند و نفس‌گير و خفه کننده دارد. و اين البته تصويري بشري و دنيائي از دوزخ به صورت تمثيلي است وگرنه آتشي را که از دلها زبانه مي‌کشد [همزه ۷ (۱۰۴:۷) ] چگونه مي‌توان وصف کرد و از زفير و شهيق آن سخن گفت! ...رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا [فرقان ۶۵ (۲۵:۶۵) ].
فرقان ۱۲ (۲۵:۱۲) - إِذَا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظًا وَزَفِيرًا [وقتي آتش از دور آنها را ببیند، صداي خروش و زفير آن را مي‌شنوند].
ملک ۷ (۶۷:۷) - إِذَا أُلْقُوا فِيهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِيقًا وَهِيَ تَفُورُ [وقتي در دوزخ افکنده شوند، در حالي که آتش زبانه مي‌کشد، صداي گوشخراشي- شهيقا- از آن مي‌شنوند].
انبياء ۱۰۰ (۲۱:۱۰۰) - لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَهُمْ فِيهَا لا يَسْمَعُونَ [ستمگران را در دوزخ در حالي که [هيچ نداي ياري] نمي‌شنوند، صداي وحشتناکي- زفير- است].
کلمة «زَفِيرٌ» ۳ بار و کلمه «شَهِيقٌ» ۲ بار در قرآن آمده است که به تعبير اهل لغت، صداي وحشتناک و شديد دم و بازدم آتش است [همچون هوائي که آهنگر در کوره ذوب فلزات مي‌دمد]. در بيشتر اين آيات که در زير به آن اشاره مي‌شود، زفير و شهيق به آتش جهنم نسبت داده شده است، اما شنيدن چنين صداي وحشتناکي براي دوزخيان عذابي مضاعف است، شايد به اين دليل در آيه ۱۰۶ سوره هود (۱۱:۱۰۶) چنين حالتي به خود دوزخيان نسبت داده شده که دم و بازدم شديد دوزخيان به صورت ناله و فرياد است، با اين حال به گمان اين قلم، اين صداي وحشتناک آتش است که آنها را ‌آزار مي‌دهد [والله اعلم]. با همه اين احوال، نکره آمدن زفير و شهيق نشان مي‌دهد اين حالات، تمثيلي و براي فهم ماست، گوئي دوزخيان در هر دم و بازدم تنفسي خود که بايد راحتي بخش و روح افزا باشد، در آن فضا درد و رنجي جانکاه دارند و يک دم راحت نيستند.

هود : ۱۱۰

وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِيهِ وَلَـوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مُرِيبٍ 

و هر آینه به موسي [نيز همچون تو] کتاب [تورات] داديم، پس در [پيروي جدّي از] آن اختلاف پديد آمد، و اگر نبود کلمه‌اي ۱۲۰
[=عامل موثری؛ در به تعويق انداختن بازتاب اعمال سوء در دنيا] که از جانب پروردگارت [بر نظام عکس‌العمل طبيعي اعمال] پيشي گرفته است، ميان آنها [بي درنگ] داوري مي‌شد [=به کيفر خلاف‌شان مي‌رسيدند] و با اين حال آنها دربارة آن [دامنگير شدن عقوبت اختلافشان در قيامت] در ترديد و بدگماني‌اند. 
__
۱۲۰- معناي «کلمه»، به طور کلي، عامل مؤثر است. کلمه از ريشه «کـَلمْ»، در اصل به معناي تأثير است و از اين روي به زخم ناشي از تأثير شمشير و نيزه، کـَلمْ و سخني که در شنونده تأثير مي‌گذارد کلام مي‌گويند. در قرآن حضرت عيسي را کلمه خدا [کلمة من الله] ناميده است، زيرا مادرش مريم تحت تأثير القاي نيروي فرشته‌اي حامله شد و اين فرزند تأثيري عظيم در تاريخ بني‌اسرائيل گذاشت. خداوند ابراهيم(ع) را نيز با «کلماتي» مبتلا ساخت. «کلمات الله» آثار تحقق يافته اراده و امر خدا در آفرينش جهان هستي است.

هود : ۱۱۲

فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ 

پس [با توجه به تجربه موسي و بني‌اسرائيل] آنگونه که فرمان يافته‌اي [در برابر مشکلات رسالت، هم خودت] استقامت بورز، و [هم] کساني که با تو [به راه حق] بازگشته‌اند. و [از ضوابط و مقررات حق] سرکشي نکنيد که مسلماً او بر آنچه مي‌کنيد بيناست.

هود : ۱۱۳

وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ
 
و به ستمگران متمايل نشويد ۱۲۱ [=به پناه کاذب آنان دل نبنديد] که آتش دامنگيرتان مي‌شود و در برابر خدا هيچ سرپرستي نخواهيد داشت، سپس [از هيچ سو] ياري نمي‌شويد. 
__
۱۲۱- رکن هر چيز، طرف محکم آن است که به عنوان تکيه‌گاه مطمئن مي‌توان به آن پناه برد [هود ۸۰ (۱۱:۸۰) - قَالَ لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّهً أَوْ آوِي إِلَى رُكْنٍ شَدِيدٍ] نهي «لاَ تَرْكَنُواْ»، هشداري است براي پرهيز از تکيه و اعتماد به قدرت‌هاي پوشالي روزگار و احتراز از گرايش به آنها.

هود : ۱۱۴

وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ 

و نماز [=رويکرد به خدا] ۱۲۲
را در آغاز و انجام روز [=صبحگاهان و عصر] و نزديک شب [=مغرب] بپادار، ۱۲۳
مسلماً نکوئي‌ها بدي‌ها را زایل مي‌کند، اين تذکري [=بيدار باشي] است براي بيدار دلان. ۱۲۴ 
__
۱۲۲- جالب است که در آيه قبل از تمايل و تکيه بر ستمگران نهي مي‌کرد و در اينجا بر رويکرد و اقبال به خدا [معناي صلوه]!

۱۲۳- در قرآن آمده است نماز فريضه‌اي است زمان‌مند، يعني عامل «وقت» در آن نقش اساسي دارد [نساء ۱۰۳ (۴:۱۰۳) - ...إِنَّ الصَّلاهَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا]، نمازهاي روزانه در پنج وقت برپا مي‌شود که زمان آن را قرآن در سوره‌هاي متعدد مشخص کرده است؛ در هر يک از سه سوره زير به تعدادي از آنها اشاره شده است :

۱- اسراء ۷۸ (۱۷:۷۸) [سال ۸ بعثت] : نمازهاي ظهر، عشاء، صبح و عصر در دو طرف روز [أَقِمِ الصَّلَاهَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ...]

۲- سوره هود ۱۱۴ (۱۱:۱۱۴) [سال ۸ بعثت] : نمازهاي صبح، عصر و مغرب [وَأَقِمِ الصَّلَاهَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ...]

۳- سوره نور ۵۸ (۲۴:۵۸) [سال ۲۳ بعثت] : نمازهاي صبح، ظهر وعشاء [...مِنْ قَبْلِ صَلاهِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَهِ وَمِنْ بَعْدِ صَلاهِ الْعِشَاءِ...]

سه آية فوق ذيل کلمه «صلوه» اوقاتي را معين کرده است، اما ذيل کلمه تسبيح نيز، که همان رويکرد به خدا و ذکر اوست، ابتدا و انتهاي زمان‌هائي را معين کرده است که مفهوم آغاز و انجام دارد و در مواردي از انتها تا آغاز را که مدت شب را مي‌رساند، مورد اشاره قرار داده است. از جمله:
ابتداي روز و آخر روز، با تعابير: بالغدو والاصال، بکرهً و عشياً، قبل طلوع الشمس و قبل غروبها، طرفي النهار، حين تمسون و حين تصبحون.
آخر شب و ابتداي روز با تعبير: بالعشي والابکار
تعابير ديگر براي زمان تسبيح وجود دارد که مستقل از نمازهاي يوميه و مربوط به نيايش‌هاي نيمه شب است. مثل هنگام‌هاي : ادبار السجود، ادبار النجوم، ليلا طويلاً، من آناء الليل، حين تقوم و...
آغاز و انتهاي روز چه بسا نشانه روزگار روشني چراغ عمر آدمي و نزديکي شب، واپسين ايام عمر در آستانه غروب زندگي باشد.

۱۲۴- ذکر، مقابل نسيان [فراموشي]، بيانگر حالتي از هوشياري، بيداري و خودآگاهي است. تذکر و تلنگر و تکان دادن به خواب رفتگان غفلت است. قرآن، و تورات نيز، «ذکري» محسوب مي‌شوند [انعام ۹۰ (۶:۹۰) ، غافر ۵۴ (۴۰:۵۴) و...]

هود : ۱۱۵

وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ 

و [در برابر سختي‌ها] صابر باش که خدا پاداش نيکوکاران را ضايع نمي‌سازد. ۱۲۵ 
__
۱۲۵- ضايع کردن چيزي، تلف و تباه کردن آن است. اين واژه ده بار در قرآن آمده است؛ يکبار درباره انسان و نمازي که آن را ضايع مي‌کند [مريم ۵۹ (۱۹:۵۹) ] و نه بار درباره خدا که عمل هيچکس را ضايع نمي‌کند و ناديده نمي‌گيرد. از جمله: اجر محسنين [۵ بار]، اجر مؤمنين [۲ بار]، اجر مصلحين و اصولا اجر هر عمل کننده‌اي را. در اين سوره آمده است: صبر کن که خدا اجر محسنين را ضايع نمي‌کند، از اين جمله معلوم مي‌شؤد صابران همان نيکوکارانند و صبر کردن در برابر مخالفان [به جاي تلافي کردن] کار زيبائي است و صبر جميل دلالت بر همين زيبائي و نيکوئي مي‌کند.

هود : ۱۱۶

فَلَـوْلَا كَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِكُمْ أُولُو بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِي الْأَرْضِ إِلَّا قَلِيلًا مِّمَّنْ أَنجَيْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِيهِ وَكَانُوا مُجْرِمِينَ 

پس چرا [با وجود مسئوليت انسان در قبال جامعه خود] در ميان جوامع پيش از شما صاحبان باقيمانده [=وارثان تعاليم باقيمانده از رسولان] نبودند ۱۲۶ که [ستمگران را] از تبهکاري در زمين بازدارند؟ جز اندکي از آنها که نجاتشان داديم، و [در سکوت و بي‌تفاوتي آنها،] ستمگران به راهي که در آن خوش مي‌گذراندند رفتند و يکسره مجرم [=بريده از حق] گشتند. ۱۲۷ 
__
۱۲۶- «أُوْلُواْ بَقِيَّهٍ» چه کساني هستند و بقيه چيست؟ در آيه ۸۶ اين سوره (۱۱:۸۶) به «بَقِيَّتُ اللهِ»، که همان سود باقيمانده از تجارتي منصفانه و حلال است اشاره شده، از طرفي در آيه ۲۸ سوره زخرف (۴۳:۲۸) [وَجَعَلَهَا كَلِمَهً بَاقِيَهً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ]، خداپرستي خالص و توحيدي را کلمه باقيمانده ابراهيم شمرده است. به اين ترتيب به نظر مي‌رسد «أُوْلُواْ بَقِيَّهٍ»، حاملان تعاليم توحيدي پيامبران هستند که در برابر انحرافات جامعه احساس تعهد و مسئوليت مي‌کنند.
هشدار اين آيه به همه آگاهان جامعه و مؤمنين متعهد و مسئول است که در برابر ستمکاري‌ها سکوت نکرده و به فريضه عظيمه امر بمعروف و نهي از منکر در قبال مفسدين عمل کنند. اين همان عهدي است که خدا از قشر آگاه جامعه گرفته و امام علي(ع) هنگام پذيرش خلافت به آن اشاره کرده است: و ما أخذ الله علي العلماء ان لايقارّوا علي کظّة ظالم و لا سغب مظلوم [خطبه ۳ بند ۱۶].

۱۲۷- معناي ريشه‌اي «جرم»، انقطاع و بريدگي است. گناه جرم محسوب مي‌شود، چرا که دليل آن بريدن از خدا، خلق و پذيرش مسئوليت است.
در هر جامعه‌اي هميشه اقليتي هستند که خلاف جريان عمومي شنا کرده و با باورهاي خرافي و شرک‌آميز مبارزه مي‌کنند، اما اکثريت مردم دنبال خوشگذراني و لذت بردن و در راحت و رفاه و کامروایی زيستن هستند. اين حکمت امام علي نيز بسيار پند آموز است که: «در مسير هدايت، از اندک بودن اهل آن احساس تنهائي و نگراني نکنيد، [زيرا اکثريت] مردم گرد سفره‌اي جمع شده‌اند که سير شدن از آن کوتاه مدت و اشتهاي آن طولاني و هميشگي است: ايها الناس لا تستوحشوا في طريق الهدي لقلة اهله فان الناس قد اجتمعوا علي مائدة شبعها قصير و جوعها طويل

هود : ۱۱۸

وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ 

و اگر پروردگار تو مي‌خواست، همه مردم را امتي واحد [=يکسان در ايمان و عمل] قرار مي‌داد، ولي [به آنها حق اختيار داد، بنابراين] پيوسته در اختلاف هستند.

هود : ۱۱۹

إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ
 
مگر کساني که پروردگارت [در اين اختلافات و دوراهي‌هاي انتخاب] بر آنها رحم آورَد و براي همين هم آنها را آفريده است ۱۲۸ [تا مشمول رحمت قرار گيرند، ولي اکثريت مردم به آفتِ شرک گرفتار مي‌شوند] و سخن پروردگارت که [فرمود] دوزخ را از تمامي [منحرف شدگان] جن و انس [=غريبه و آشناي شما] پُر خواهم کرد، حرف آخر [=قطعي] است. ۱۲۹ 
__
۱۲۸- اين آيه در کنار چند آيه ديگر، از جمله: ملک ۲ (۶۷:۲) [الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاهَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً...] و ذاريات ۵۶ (۵۱:۵۶) [وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ] هدف آفرينش انسان را نشان مي‌دهد.

۱۲۹- جمله «وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ» علاوه بر اين آيه، دو بار ديگر در قرآن تکرار شده است:
انعام ۱۱۵ (۶:۱۱۵) - درباره قطعيت کتاب و قوانين الهي: وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ
اعراف ۱۳۷ (۷:۱۳۷) - درباره قطعيت پيروزي بني‌اسرائيل به دليل صبر و مقاومت آنها: ...وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا...
کشاورز دانه‌هائي را در خاک مي‌پاشد که هر کدام استعداد برآمدن و بالنده و بارور شدن دارند، دانه قرار است به درخت تبديل شود، اما اگر ماندن در خانه خاکي را بر هواي پاک و آسمان روشن ترجيح دهد، مي‌پوسد و استعداد خويش ضايع مي‌سازد، اين پاسخي است بر اين سؤال که چه تناسبي است ميان گناهِ يک عمرِ محدود، با عذابي جاودان در جهنم؟
هود : ۱۲۳

وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ 

غيب آسمان‌ها و زمين [=اسرار جهان هستي] منحصراً از آنِ خداست [=تنها او به آنها آگاه است] و همه امور به او منتهي مي‌گردد [=سرنخ و سير تحولات به دست اوست]، پس [حال که چنين است] او را بندگي کن [=خانة دل را براي او آب و جارو کن] و بر او توکل کن [=نتيجة کار را به او بسپار]، و [بدان] پروردگارت از آنچه مي‌کنيد غافل نيست.