تدبر و فهم سوره قصص: نكات تفسيري سوره القصص


قصص:10
ـ [از طرف ديگر] دل مادر موسی [از بي‌قراری در رها ساختن کودک دلبندش به امواج رود نيل] تهی شده بود و اگر قلبش را [از نگرانی به آرامش] پيوند و استواری نداده بوديم 10 تا از مؤمنين [به وعدة نجات ما] گردد، نزديک بود آن [راز] را فاش سازد.
__________
10- معنای «رَبَطَ»، بستن است، وقتی چيزی گسيخته و اجزاء آن از هم جدا شده باشد، چسباندن و به هم پيوند دادن آن موجب «ارتباط» مجدد مي‌گردد. در مشکلات و مصائب نيز گوئی دل آدمی از جا کنده مي‌شود و آرامش و ثباتش دستخوش ترس و تزلزل مي‌گردد. ربط دادن دل‌ها، همان دل قوی داشتن و روحيه پيدا کردن است که در آيات 14 سوره کهف (18:14) ، 10 قصص (28:10) و 11 انفال (8:11) به آن اشاره شده است. برقراری اتحاد ميان آحاد يک ملت نيز نوعی ربط دادن است: «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» [آل‌عمران 200 (3:200) ]. رباط الخيل نيز ظاهرا به اسبان بسته شده به ارابه‌های جنگی که نيروی مضاعف ايجاد مي‌کنند گفته مي‌شود.

قصص:14
و چون [موسی] به سن رشد [=بلوغ جسمی] رسيد و [بر قوای نفسانی خود] مسلط شد 14 به او حکمت [=اخلاق] 15 و علم عطا کرديم و اين چنين نيکوکاران را پاداش مي‌دهيم.
__________
14- رسيدن به بلوغ جسمی و «استواء سنی» که در اين آيه آمده است، به نظر مي‌رسد قدرت جسمی و عقلی و برخورد مسلط و سوار شدن بر غرايز کودکی باشد. شبيه اين معنا را قرآن از عالم گياهان مثال زده است؛ نهالی که از زمين جوانه زده، نيرومندش کرده تا ستبر گردد تا بتواند روی پای خويش بايستد.
«...كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ...» [فتح 29 (48:29) ]

15- منظور از تعليم حکمت، آموزش فلسفه و ذهن‌گرائی نيست، معنای حکمت در قرآن، عمدتاً جنبه عملی [نه نظری] دارد و دلالت بر «رفتار و منش» خردمندانه و خدا‌پسندانه مي‌كند. فردی ممکن است علم و دانش نداشته باشد، ولی رفتار و مناسبات اخلاقي‌اش با دوست و دشمن «حکيمانه» باشد، معنای حکمت متأسفانه در همان دوران آشنائی متفکران اوليه مسلمان، همچون ابن‌سيناها با فلسفه يونان، از معنای اصيل و عملی و قرآنی خود منحرف شد و جنبه نظری يافت.
واژة «حکمه» 20 بار در قرآن تکرار شده که 10 مورد آن همراه کتاب آمده است [يعلمهم الکتاب و الحکمة] و اين دو، دو بال پروازند. تعليم کتاب، آموزش قوانين و نظامات [در تشريع و تکوين] است و تعليم حکمت، آموزش اخلاقيات در ارتباط با خدا و خلق و رفتار و عملکرد آدمي. توصيه‌های لقمان به فرزندش دقيقاً بر همين اخلاقيات تکيه دارد. آيات 22 (17:22) تا 38 سوره اسراء نيز که ده توصيه اخلاقی بسيار مهم را مطرح مي‌سازد [و گويا اشاره به همان ده فرمان حضرت موسی باشد] با اين جمله ختم مي‌شود: «ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَهِ» [اينها از جمله حکمت‌هائی است که پروردگارت بر تو وحی کرده].


قصص:30
و چون نزد آن آمد، از مبدأ مبارک آن بستر نور 33 در جايگاه ويژه مبارکی 34 از آن سلسله مراتب [شجره مانند] نور، 35 ندائی رسيد که ای موسي، همانا منم خدای يگانه، پروردگار جهانيان.
__________
33- «شطأ» به جوانه لطيف و نهال نازک گياه که از زمين يا شاخه مي‌رويد گفته مي‌شود و بيانگر رويش و تولّدی نوين از يک مبدأ مي‌باشد. قرآن، محمّد(ص) و ياران نخستين او را به همين جوانه‌های نوبر آمده از سرزمين خشک و مرده تشبيه کرده است که چون نهالی روئيده و سخت و استوار بر ساق خويش تکيه کرده‌اند [سوره فتح آيه 28 (48:28) ]. اغلب مترجمان «شَاطِئِ» را جانب و حاشيه گرفته‌اند. اما با توجه به آيه 28 سوره فتح [که تنها مورد ديگری است که اين واژه در قرآن به کار رفته است] شايد بتوان «شَاطِئِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ» را نشأت يافته، پديد آمده و ظهور کرده از مبدأ امنيت و روحانيت ترجمه کرد.
اما «وادی» به دره، که سيل‌گاه، يعنی محل جريان آب است، گفته مي‌شود. ولی معنای ريشه‌ای آن به طور کلی همان جريان يافتن است و اگر به خون بها «ديه» گفته شده، به خاطر خونی است که ريخته و جاری گشته، و اگر در قرآن گفته شده: او را در «وادی»های گوناگون سرگردان مي‌بينی [أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی كُلِّ وَادٍ یَهِيمُونَ – شعراء 225 (26:225) ]، وادی همان مجرای عمل، يعنی شيوه رفتاری و طريقه عمل شخص به نظر مي‌رسد. با چنين معنائي، آيا نمي‌توان وادی را در اين آيه، مبداء جريان و بستر ساطع شده نور هدايت فهميد؟ والله اعلم.

34- واژة «الْبُقْعَةِ» که فقط يک بار در قرآن آمده، به قطعه ممتاز و مستقلی از زمين گفته مي‌شود. به کسی نيز که مقام و منزلت والائی نزد حاکم دارد مي‌گويند: فلانٌ حَسَنُ البقعه عندالامير. به نظر مي‌رسيد منظور از کلمة «بُقْعَة» در اين آيه، همان جايگاه ويژه‌ای باشد که با صفت مبارک توصيف گشته است.

35- کلمة «شجره» را مفسرين درخت ترجمه کرده‌اند. هر چند درخت را در زبان عربی شجر مي‌گويند و در قرآن نيز به همين معنا هم آمده است، اما درخت مصداق و معنای خاصی از کلمه شجر در طبيعت گياهی است و مفهوم اين کلمه به مراتب جامع‌تر است و بسياری از امور مادی و غير مادی را نيز که همچون درخت از ريشه، تنه، شاخ و برگ و ميوه و محصول تشکيل شده، و شبکه مانند و دارای سيستم است شامل مي‌شود. در قرآن از شجره‌های طيبه، خبيثه، ملعونه و زقوم نيز ياد کرده است که هيچکدام گياه نيستند.



از تفسير اقاي عبدالعلي بازرگان

🔹نکات سوره قصص از تفسیر عبدالعلی بازرگان

قصص : ۴

إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ
 
فرعون در سرزمين [مصر] چیرگی یافت و [برای جلوگيری از اتحاد و تشکل مردم] شهروندانش را پراکنده ساخت ۴
[با اين شيوه که] گروهی از آنها [بني‌اسرائيل] را به ضعف و زبونی مي‌کشاند [تا اين حدّ که] پسران‌شان را سر مي‌بريد ۵
و زنان‌شان را [برای کلفتی يا کامجويی] زنده نگه مي‌داشت، او به راستی از تبه‌کاران بود. 
__
۴- «شِيعْ» جمع «شيعه» به معنای فرقه‌های مختلف است. در اين کلمه معنای مشايعت و پيروی از کسی نهفته است. در قرآن آمده است: از مشركين نباشيد، همان کسانی که دين‌شان را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند و هر حزبی به آنچه خود به دست آورده متکبرانه دلخوش است. فرعون ملت خويش را از وحدت پيرامون حق بازداشت و از نظر فکری و ایمانی گرفتار تشتت آراء و افکارشان کرد.

۵- البته اگر قرار بود فرعون همه اولاد ذکور را سر ببرد، نیروی کاری برای او باقی نمي‌ماند. بر حسب آيه ۲۵ سوره غافر (۴۰:۲۵) او از اين حربه در مورد جوانانی که ايمان مي‌آوردند استفاده مي‌کرد.

قصص : ۵

وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ 

و ما [نيز] مي‌خواستيم ۶
بر کسانی که در زمين [=شهر و ديار خود] به ضعف و زبونی کشيده شده‌اند، نعمت رهائی و آزادی بخشيم ۷
و آنها را در مقام پيشوائی [=حاكميت بر سرنوشت خويش] و ميراث بری [=مالکيت بر سرزمين خود] قرار دهيم. 
__
۶- افعال مضارع: نريد، نمن، نجعل، و نُري، تماماً مضارع است که دلالت بر استمرار و هميشگی بودن چنين اراده‌ای در همه جوامع بشری مي‌کند.

۷- معنای اصلی منت از ريشه «مَنّ»، نعمت گرانی است که باعث رفع گرفتاری و پريشانی شخص مي‌گردد، و چه گرفتاری و رنجی بدتر از اسارت در چنگال رژيمی ستمگر که مخالفين خود را سرکوب مي‌کند. از آيات ۴ سوره محمد (۴۷:۴) و ۳۹ سوره ص (۳۸:۳۹) ، که کلمه «مَنّ» را در برابر اسير کردن و به بند کشيدن آورده است، مي‌توان مفهوم آزادسازی و رهائی از اسارت و مشکلات را در اين کلمه به خوبی دريافت.

قصص : ۱۰

وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَى فَارِغًا إِن كَادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَـوْلَا أَن رَّبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ 

ـ [از طرف ديگر] دل مادر موسی [از بي‌قراری در رها ساختن کودک دلبندش به امواج رود نيل] تهی شده بود و اگر قلبش را [از نگرانی به آرامش] پيوند و استواری نداده بوديم ۱۰
تا از مؤمنين [به وعدة نجات ما] گردد، نزديک بود آن [راز] را فاش سازد. 
__
۱۰- معنای «رَبَطَ»، بستن است، وقتی چيزی گسيخته و اجزاء آن از هم جدا شده باشد، چسباندن و به هم پيوند دادن آن موجب «ارتباط» مجدد مي‌گردد. در مشکلات و مصائب نيز گوئی دل آدمی از جا کنده مي‌شود و آرامش و ثباتش دستخوش ترس و تزلزل مي‌گردد. ربط دادن دل‌ها، همان دل قوی داشتن و روحيه پيدا کردن است که در آيات ۱۴ سوره کهف (۱۸:۱۴) ، ۱۰ قصص (۲۸:۱۰) و ۱۱ انفال (۸:۱۱) به آن اشاره شده است. برقراری اتحاد ميان آحاد يک ملت نيز نوعی ربط دادن است: «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» [آل‌عمران ۲۰۰ (۳:۲۰۰) ]. رباط الخيل نيز ظاهرا به اسبان بسته شده به ارابه‌های جنگی که نيروی مضاعف ايجاد مي‌کنند گفته مي‌شود.

قصص : ۱۲

وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِن قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ
 
و ما [شير] همه دايه‌ها را پيشاپيش بر او حرام کرديم ۱۲
[به طوری که به رغم گرسنگی و گريه شديد، سينه هيچ زنی را نمي‌پذيرفت و در شرايطی که همسر فرعون و بقيه با نگرانی و دلسوزی متحير مانده بودند چه کنند، خواهر موسی خود را نزديک کرده و] گفت: آيا مي‌خواهيد به خانواده‌ای راهنمائي‌تان کنم که او را برای شما نگهداری کنند و خيرخواهش باشند؟ 
__
۱۲- منظور از «حَرّمنا» در اين آيه، حرام شرعی برای طفل چند روزه يا چند ماهه نيست. صرف نظر از معنای شرعی و فقهی آن، حلال چيزی است که به طور طبيعی «حلّ» و جذب مي‌گردد؛ و حرام، حدود و حريمی است که بدن يا هر سيستم طبيعی برای حفظ خود در برابر آنچه ناسازگار با مزاج و ساختارش باشد اتخاذ مي‌کند. در اين مورد خاص، گوئی آن طفل فقط به بوی بدن و طعم شير مادر عادت کرده و در برابر ديگران عکس‌العمل نشان مي‌داده است [والله اعلم].

قصص : ۱۴

وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ 

و چون [موسی] به سن رشد [=بلوغ جسمی] رسيد و [بر قوای نفسانی خود] مسلط شد ۱۴
به او حکمت [=اخلاق] ۱۵
و علم عطا کرديم و اين چنين نيکوکاران را پاداش مي‌دهيم. 
__
۱۴- رسيدن به بلوغ جسمی و «استواء سنی» که در اين آيه آمده است، به نظر مي‌رسد قدرت جسمی و عقلی و برخورد مسلط و سوار شدن بر غرايز کودکی باشد. شبيه اين معنا را قرآن از عالم گياهان مثال زده است؛ نهالی که از زمين جوانه زده، نيرومندش کرده تا ستبر گردد تا بتواند روی پای خويش بايستد. 
«...كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ...» [فتح ۲۹ (۴۸:۲۹) ]

۱۵- منظور از تعليم حکمت، آموزش فلسفه و ذهن‌گرائی نيست، معنای حکمت در قرآن، عمدتاً جنبه عملی [نه نظری] دارد و دلالت بر «رفتار و منش» خردمندانه و خدا‌پسندانه مي‌كند. فردی ممکن است علم و دانش نداشته باشد، ولی رفتار و مناسبات اخلاقي‌اش با دوست و دشمن «حکيمانه» باشد، معنای حکمت متأسفانه در همان دوران آشنائی متفکران اوليه مسلمان، همچون ابن‌سيناها با فلسفه يونان، از معنای اصيل و عملی و قرآنی خود منحرف شد و جنبه نظری يافت. 
واژة «حکمه» ۲۰ بار در قرآن تکرار شده که ۱۰ مورد آن همراه کتاب آمده است [يعلمهم الکتاب و الحکمة] و اين دو، دو بال پروازند. تعليم کتاب، آموزش قوانين و نظامات [در تشريع و تکوين] است و تعليم حکمت، آموزش اخلاقيات در ارتباط با خدا و خلق و رفتار و عملکرد آدمي. توصيه‌های لقمان به فرزندش دقيقاً بر همين اخلاقيات تکيه دارد. آيات ۲۲ (۱۷:۲۲) تا ۳۸ سوره اسراء نيز که ده توصيه اخلاقی بسيار مهم را مطرح مي‌سازد [و گويا اشاره به همان ده فرمان حضرت موسی باشد] با اين جمله ختم مي‌شود: «ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَهِ» [اينها از جمله حکمت‌هائی است که پروردگارت بر تو وحی کرده].

قصص : ۱۵

وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِّنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِن شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِن شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِينٌ 

و [در آن ايام، روزی موسی به صورت مخفيانه برای سرکشی به مؤمنين] در حال غفلت مردم، از کاخ وارد شهر شد و دو تن را يافت که زد و خورد مي‌کردند، يکی از پیروانش [=قوم بني‌اسرائيل] و ديگری از دشمنانش [=قبطيان پيرو فرعون] بود. آن که از پيروانش بود، عليه کسی که از دشمنانش بود، از موسی ياری طلبيد، پس موسی مشتی [آنچنان محکم] بر او نواخت که او را از پای درآورد. [آنگاه با مشاهده چنين قتل ناخواسته‌ای] گفت: اين کار شيطانی بود [=از تحريکات او ناشی شد] که مسلماً شيطان دشمن گمراه کننده آشکاری است.

قصص : ۱۶

قَالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ 

ـ [آنگاه با ندامت بسيار] گفت: پروردگارا، من به خود ستم کردم، مرا ببخش، آنگاه [به دليل غير عمد بودن قتل و توبه‌اش] او را بخشيديم، همانا خدا همان بخشنده مهربان است.

قصص : ۱۷

قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِّلْمُجْرِمِينَ
 
موسی گفت: پروردگارا، به پاس نعمتی که [در توانائي‌های جسمی و عقلي، يا آمرزش قتل غير عمد] بر من ارزانی داشتي، پس [تعهد مي‌کنم از اين به بعد] هرگز پشتيبان مجرمان نباشم. ۱۶ 
__
۱۶- ظاهرا منظور از مجرم در اين آيه همان هوادار خام و بي‌تجربه و بي‌احتياطی است که بي‌جهت درگيری با مأموران فرعون پيدا کرد و موجب دردسر برای خودش و ساير مؤمنين مي‌شد.

قصص : ۱۸

فَأَصْبَحَ فِي الْمَدِينَةِ خَائِفًا يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنصَرَهُ بِالْأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ قَالَ لَهُ مُوسَى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُّبِينٌ 

ـ [در نگرانی از پي‌آمد چنين قتلی] موسی با ترس و انتظار ۱۷
[از عکس‌العمل دستگاه فرعون] آن روز را به فردا رساند که [بار ديگر] کسی که ديروز از او ياری خواسته بود، همی به فرياد‌رسي‌اش مي‌خواند! موسی گفت: مسلماً تو آشکارا به خطا مي‌روی ۱۸
[که هر روز موجب درگيری مي‌شوی]. 
__
۱۷- معنای «تَرَقَّبُ»، معادل انتظار است، با اين تفاوت که در آن «مراقبت» از موضوع و مراعات احتياط هم وجود دارد.

۱۸- کلمه غَیّ، مقابل رشد [بقره ۲۵۶ (۲:۲۵۶) : قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ] و غوايه، رفتن در راه هلاکت است. غوی کسی است که کار خطرناک و نينديشيده‌ای مي‌کند و به جای موفقيت و پيروزي، به شکست و هلاکت مي‌رسد. تندروي‌های آن هوادار افراطی و احساساتی به تعبير حضرت موسی موجب دستگيری و اعدام او مي‌شد.

قصص : ۱۹

فَلَمَّا أَنْ أَرَادَ أَن يَبْطِشَ بِالَّذِي هُوَ عَدُوٌّ لَّهُمَا قَالَ يَامُوسَى أَتُرِيدُ أَن تَقْتُلَنِي كَمَا قَتَلْتَ نَفْسًا بِالْأَمْسِ إِن تُرِيدُ إِلَّا أَن تَكُونَ جَبَّارًا فِي الْأَرْضِ وَمَا تُرِيدُ أَن تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِحِينَ 

پس همين که موسی خواست به آن که دشمن هر دو بود يورش آورد، گفت: ای موسی آيا همچنان که ديروز کسی را کشتي، مي‌خواهی مرا نيز به قتل رساني؟ [با چنين شيوه‌ای گويا] تو جز جباريت در اين سرزمين قصدی نداری [=فقط مي‌خواهی به قدرت برسی] و نمي‌خواهی از اصلاح‌گران باشي. ۱۹ 
__
۱۹- اشارات اين آيه مي‌رساند که توسل به خشونت در تبليغ و پيش‌برد دين نوعی جباريت محسوب مي‌شود که با اصلاح‌گری تناقض دارد.

قصص : ۲۰

وَجَاءَ رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يَسْعَى قَالَ يَامُوسَى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ 

ـ [در اين هنگام] مردی از دورترين نقطه شهر ۲۰
شتابان آمد و گفت: ای موسی سردمداران قوم به مشورت پرداخته‌اند تا تو را بكشند، [پس بي‌درنگ از شهر] خارج شو که من خيرخواه تو هستم. 
__
۲۰- ذکر جمله: «أَقْصَى الْمَدِينَهِ یَسْعَى» نشان مي‌دهد، به رغم نزديک‌ترهای تندرو و افراطي، که مجرمانه عمل مي‌کنند، چه بسا از «دورترين» نقطه شهر، که دسترسی و اميد به آنها کمتر است، فردی دورنگر، مآل انديش و محتاط، آنهم نه به شکل عادي، بلکه با شتاب خود را به صحنه برساند و به موقع هشدار دهد.

قصص : ۲۳

وَلَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا قَالَتَا لَا نَسْقِي حَتَّى يُصْدِرَ الرِّعَاءُ وَأَبُونَا شَيْخٌ كَبِيرٌ 

و چون به [سرچشمه / چاه] آب مَدْين رسيد، گروهی از مردم [=چوپان‌هائی] ۲۴
را بر سر آن يافت که [گوسفندان خود را] آب مي‌دادند و سوای آنها، دو زن را ديد که [گوسفندان خود را از رفتن به سوی آب] باز مي‌داشتند؛ ۲۵
گفت: اين چه کاری است که مي‌کنيد؟ ۲۶

گفتند: ما تا چوپان‌ها [گوسفندان خود را سيراب نکرده و به خانه] بازنگردند، [گوسفندانمان را] آب نمي‌دهيم [آنها نوبت ما را رعايت نمي‌کنند] و پدرمان هم پيری سالخورده است [که نمي‌تواند خود عهده‌دار اين کار باشد]. 
__
۲۴- امت به گروهی از مردم گفته مي‌شود که از جهاتی همسوئي، همفکری يا همکاری داشته باشند. موسي(ع) در آن مکان امتی از مردم را يافت [وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ]، به نظر مي‌رسد معنای امت در اينجا، همان اشتراک و هم جهت بودن آنان در همين شغل چوپانی بوده است.

۲۵- «تَذُودَانِ» از ريشه «ذَوَدَ»، نوعی باز‌داشتن، دفع کردن و کنار کشيدن است.

۲۶ – خطب به کارهای مهم گفته مي‌شود که قابل گفتگو [خطاب کردن ديگری] باشد. خُطبه، خطابه، مخاطب و... از همين ريشه‌اند. کاری که آن دو دختر مي‌کردند، سؤال برانگيز و قابل گفتگو بود.

قصص : ۲۴

پس [موسی دلسوزانه و در دفاع از حق مظلومان، گوسفندان‌شان را] برای آنها آب داد و سپس [در اثر خستگی و گرما] به سمت سايه [درختی که قبلا استراحت مي‌کرد] برگشت و [در حالت در به دری و بي‌پناهی] گفت: پروردگارا، من به هر خيری که بر من فرو فرستی سخت نيازمندم. ۲۷ 
__
۲۷- فقير [در باب فعيل] شدت فقر و نياز را مي‌رساند [مثل: عليم، بسيار دانا]. تأکيد اِنَّ [در: انّی] نيز شدت نياز موسي(ع) را به پناهگاهی امنی در فرارش از تعقيب مأموران فرعون و دربدری در کوه و دشت نشان مي‌دهد.

قصص : ۲۵

پس [از مدتی] يکی از آن دو دختر، در حالی که با شرم، گام بر‌مي‌داشت، نزد او آمد و گفت: پدرم تو را فراخوانده تا پاداش تو را در آب دادن [به گوسفندان] ما بدهد؛ پس [موسی شادمان از چنين پيشنهادی] چون به نزدش رسيد و ماجرا را برای او بيان کرد، گفت: [ديگر] مترس که از [شرّ] ستمگران نجات يافته‌اي.

قصص : ۲۷

قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَن تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِن شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِـحِينَ 

ـ [پدر] گفت: مي‌خواهم يکی از اين دو دخترم را با اين [شرط / مهريه] که هشت سال برای من کار کنی به همسری تو درآورم؛ و اگر تا ده سال تمامش کني، به اختيار خودت است، ۲۹ نمي‌خواهم بر تو سخت بگيرم، اگر خدا بخواهد، مرا از جمله شايستگان خواهی يافت. 
__
۲۹- تعيين سرآمد هشت ساله برای قرارداد، آنگاه دو سال هم به صورت اختياری به آن اضافه کردن، حائز پندی آموزنده است. گوئی اين دو سال به جوانمردی و احسان موسي(ع) واگذار شده و ميدانی برای رشد شخصيتی او مي‌باشد، شايد هم ترجیحی برای مصالح خانوادگی بوده باشد [والله اعلم]. در ضمن عدد ده را نيز نماد تمام بودن خوانده‌اند. و شرط: «فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا» ناظر به همين به تمام و کمال رساندن است. اتفاقاً ميقات الهی با موسي(ع) در کوه طور هم سی روز بوده که با ده روز ديگر «تمام» شده است. «وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً...» [اعراف ۱۴۲ (۷:۱۴۲) ].

قصص : ۲۸

ـ [موسی] گفت: اين [توافق] ميان من و تو باشد که هر کدام از اين دو سرآمد [=هشت يا ده سال] را گذراندم، حق من پايمال نشود، و خدا بر آنچه مي‌گوئيم [=تعهداتی که مي‌سپاريم] گواه است

قصص : ۲۹

فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّي آتِيكُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِّنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ 

و چون موسی [مدت قرارداد را] سپری کرد و [برای تشکيل زندگی مستقل] خانواده‌اش را شبانه حرکت داد، [در بين راه، در تاريکی و سرمای صحرا] از طرف [کوه] طور، احساس [مطبوع] آتشی کرد؛ ۳۰
به خانواده‌اش گفت: کمی درنگ کنيد، من آتشی احساس مي‌کنم، شايد از آن برای شما خبری يا اخگری بياورم تا گرم شويد ۳۱
[چه بسا در پرتو نور، يا از کسی که آن را روشن کرده، راهيابی کنم و هيزم گرمی برای شما بياورم]. ۳۲ 
__
۳۰- اين صحنه از ماجرای شگفت‌آور زندگی موسي(ع) علاوه بر اين سوره در سوره‌های طه آيه ۱۰ (۲۰:۱۰) و نمل آيه ۷ (۲۷:۷) هم تکرار شده است، با اين تفاوت که دو بار فعل «انس» را به کار برده، يکبار فعل رَا [ديد- طه ۱۰ (۲۰:۱۰) ].
ميان فعلِ رَای [ديد] و انس تفاوت وجود دارد، در «رَای» فقط چشم است که مي‌بيند، اما در انَسَ دل است، يا چشم بصيرت است، که مي‌بيند. انس با اُنس و مأنوس هم‌ريشه است و در آن ميل قلبی و مؤانست، انس گرفتن و احساس مطبوع کردن نهفته است. در اين واژه نوعی مراقبت، زير نظر گرفتن و احساس مسئوليت محبت‌آميز هم وجود دارد. در قرآن تشخيص سن رشد و بلوغ عقلی يتيمان، برای سپردن کامل اموال به خودشان، را با واژه «انس» بيان کرده است: «...فان انستم منهم رشدا فادفعوا اليهم اموالهم...» [نساء ۶ (۴:۶) ].

۳۱- «تَصْطَلُونَ» از ريشه «صَلَی» [ملازم آتش شدن و به آن در آمدن] است که در باب افتعال، نوعی پذيرش و جذب گرمای آتش را مي‌رساند. اصطلاء همان گرم شدن با آتش است.

۳۲- قصد و منظور حضرت موسی را برای رفتن به سوی آتش، قرآن در سوره‌های مختلف با واژه‌های متفاوتی به شرح زير بيان کرده است: 
طه ۱۰ (۲۰:۱۰) - إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّی آتِيكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى
نمل ۷ (۲۷:۷) - إِذْ قَالَ مُوسَى لِأَهْلِهِ إِنِّی آنَسْتُ نَارًا سَآتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ آتِيكُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ
قصص ۲۹ (۲۸:۲۹) - فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّی آتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ
از مقايسه اين موارد مي‌توان فهميد قصد نخست، خبر يافتن از مسير درست در شب تاريک و قصد دوم، گرم شدن از سرما بوده است. اولی به شناخت و راهنمائی مربوط مي‌شود، که امری بيرونی است، و دومی به دلگرمی و نيرو گرفتن که به درون ارتباط دارد.

قصص : ۳۰

و چون نزد آن آمد، از مبدأ مبارک آن بستر نور ۳۳
در جايگاه ويژه مبارکی ۳۴
از آن سلسله مراتب [شجره مانند] نور، ۳۵
ندائی رسيد که ای موسي، همانا منم خدای يگانه، پروردگار جهانيان.
__
۳۳- «شطأ» به جوانه لطيف و نهال نازک گياه که از زمين يا شاخه مي‌رويد گفته مي‌شود و بيانگر رويش و تولّدی نوين از يک مبدأ مي‌باشد. قرآن، محمّد(ص) و ياران نخستين او را به همين جوانه‌های نوبر آمده از سرزمين خشک و مرده تشبيه کرده است که چون نهالی روئيده و سخت و استوار بر ساق خويش تکيه کرده‌اند [سوره فتح آيه ۲۸ (۴۸:۲۸) ]. اغلب مترجمان «شَاطِئِ» را جانب و حاشيه گرفته‌اند. اما با توجه به آيه ۲۸ سوره فتح [که تنها مورد ديگری است که اين واژه در قرآن به کار رفته است] شايد بتوان «شَاطِئِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ» را نشأت يافته، پديد آمده و ظهور کرده از مبدأ امنيت و روحانيت ترجمه کرد.
اما «وادی» به دره، که سيل‌گاه، يعنی محل جريان آب است، گفته مي‌شود. ولی معنای ريشه‌ای آن به طور کلی همان جريان يافتن است و اگر به خون بها «ديه» گفته شده، به خاطر خونی است که ريخته و جاری گشته، و اگر در قرآن گفته شده: او را در «وادی»های گوناگون سرگردان مي‌بينی [أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی كُلِّ وَادٍ یَهِيمُونَ – شعراء ۲۲۵ (۲۶:۲۲۵) ]، وادی همان مجرای عمل، يعنی شيوه رفتاری و طريقه عمل شخص به نظر مي‌رسد. با چنين معنائي، آيا نمي‌توان وادی را در اين آيه، مبداء جريان و بستر ساطع شده نور هدايت فهميد؟ والله اعلم.

۳۴- واژة «الْبُقْعَةِ» که فقط يک بار در قرآن آمده، به قطعه ممتاز و مستقلی از زمين گفته مي‌شود. به کسی نيز که مقام و منزلت والائی نزد حاکم دارد مي‌گويند: فلانٌ حَسَنُ البقعه عندالامير. به نظر مي‌رسيد منظور از کلمة «بُقْعَة» در اين آيه، همان جايگاه ويژه‌ای باشد که با صفت مبارک توصيف گشته است.

۳۵- کلمة «شجره» را مفسرين درخت ترجمه کرده‌اند. هر چند درخت را در زبان عربی شجر مي‌گويند و در قرآن نيز به همين معنا هم آمده است، اما درخت مصداق و معنای خاصی از کلمه شجر در طبيعت گياهی است و مفهوم اين کلمه به مراتب جامع‌تر است و بسياری از امور مادی و غير مادی را نيز که همچون درخت از ريشه، تنه، شاخ و برگ و ميوه و محصول تشکيل شده، و شبکه مانند و دارای سيستم است شامل مي‌شود. در قرآن از شجره‌های طيبه، خبيثه، ملعونه و زقوم نيز ياد کرده است که هيچکدام گياه نيستند.