حقیقت خواب از منظر قرآن

قرآن مجيد درآياتي از سوره زمر دقيق‌ترين تفسير را براي مسئله خواب بيان كرده ، زيرا مي‌گويد خواب يك نوع « قبض روح» و جدايي روح از جسم است اما نه جدايي كامل.

به اين ترتيب هنگامي كه به فرمان خدا پرتو روح از بدن برچيده مي‌شود و جز شعاع كمرنگي از آن بر اين جسم نمي‌تابد، دستگاه درك و شعور از كارمي‌افتد،‌ و انسان از حس حركت باز مي‌ماند هر چند قسمتي از فعاليت‌هايي كه براي ادامه حيات او ضرورت دارد، مانند ضربان قلب و گردش خون و فعاليت دستگاه تنفس و تغذيه ادامه مي‌يابد3.

در آيه 42 سوره زمر حقيقت و ماهيت خواب اين‌گونه بيان مي‌شود: « الله يتوفي الا نفس حين موتها و التي لم تمت في منامها: خداست كه در هنگام خواب جان‌ها را مي‌گيرد و آن كسي كه در هنگام خواب مرگش فرا نرسيده نيز روحش را مي‌گيرد».
و به اين ترتيب « خواب » برادر « مرگ » است و شكل ضعيفي از آن ، چرا كه روابط روح و جسم به هنگام خواب به حداقل مي‌رسد و بسياري از پيوندهاي اين دو قطع مي‌شود.

ادامه آيه مي‌فرمايد:« فيمسك التي قضي عليها الموت و يرسل الأخري الي اجل مسمي ان في ذلك لايات لقوم متفكرون: ارواح كساني را كه فرمان مرگ‌ آنها را صادر كرده نگه مي‌دارد ( به گونه‌اي كه هرگز از خواب بيدار نمي‌شود) و ارواح ديگري را كه فرمان ادامه حياتشان داده به بدن‌هايشان باز مي‌گردد تا مرگ حتمي آنان فرا رسد. آري در اين مسئله آيات ونشانه‌هاي روشني ( از قدرت خدا ) است براي كساني كه تفكر مي‌كنند».

از اين آيه، چنين استنباط مي‌شود كه:
انسان تركيبي است از روح و جسم ، و روح گوهري است غير مادي كه ارتباط آن با جسم ، مايه نور وحيات آن است. همچنين به هنگام مرگ و خواب ، خداوند اين رابطه را به عالم ارواح مي‌برد، اما قطع ارتباط روح و جسم هنگام خواب چنان نيست كه رابطه به كلي قطع شود. بنابراين ، روح نسبت به بدن داراي سه حالت است: اول ارتباط تام (حالت حيات و بيداري)، دوم ارتباط ناقص (حالت خواب) و سوم، قطع ارتباط به طور كامل (حالت مرگ
قرآن كريم درباره اصحاب كهف مي‌فرمايد: ( همانگونه كه قادر بوديم آنها را در چنين خواب طولاني فرو بريم، قادر بوديم آنها را به بيداري باز گردانيم ما آنها را از خواب برانگيختيم ) تا از يكديگر سوال كنند ، يكي از آنها پرسيد ( فكر مي‌كنيد چه مدت خوابيده‌ايد؟ )

آنها در جواب گفتند: يك روز يا بخشي از يك روز ( ولي سرانجام نتوانستند دقيقاً بدانند خوابشان چقدر بوده لذا ) گفتند: پروردگار شما از مدت خوابتان آگاه ‌تر است 7».

: فرق رؤیا با «مَنام» چیست؟

در آیه 102 سوره صافات، حضرت ابراهیم (ع) می‌فرماید:

قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَام
اى پسرکم! من در خواب (چنين) مى‌‏بينم.

یا در آیه 43 سوره انفال می‌فرماید:

: إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا
(اى پيامبر ياد كن) آن‌گاه را كه خداوند آنان (سپاه دشمن) را در خوابت به تو اندك نشان داد.

طبق آیات فوق به خوابیدن «مَنام» گفته می‌شود، ولی آنچه که ما در خواب می‌بینیم و در اصل در خواب به ما نشان می‌دهند «رؤیا» گفته می‌شود.

رؤیا بر دو نوع است:
- رؤیاهایی که روح در عالم مثال سیر می‌کند و لذت‌بخش هستند و دارای پیام خاصی نیست که «مَنام» شامل این گروه از رؤیاها می‌شود.
- رؤیاهایی که روح به لوح محفوظ دسترسی پیدا می‌کند و از حوادث آینده خبر می‌دهد.

⚜ همه آیاتی که در قرآن از آن به رؤیا اشاره شده، مربوط به اخباری در آینده بوده است.
: مانند: رؤیای فتح مکه توسط پیامبر اکرم (ص)، رؤیای سجده یازده ستاره و خورشید و ماه به حضرت یوسف (ع)، رؤیای پادشاه مصر و رؤیای دو زندانی همراه حضرت یوسف (ع) که همه نشان از حوادث آینده می‌دهد. در اصل «رؤیا» به معنی نشان‌‌دادن است، یعنی خواب را نشان‌مان می‌دهند و ما نمی‌بینیم.

: تفاوت منام با رؤیا چیست؟

: 1- مَنام، نیاز به تأویل و تعبیر ندارد، چون نوعی گردش روح است؛ اما رؤیا، نیاز به تأویل یا تعبیر دارد، چون حاوی خبر از لوح محفوظ و آینده است.

2- بعد از بیداری، مَنام فراموش می‌شود؛ ولی رؤیا، بعد از بیداری فراموش نمی‌شود.

3- مَنام تکرار نمی‌شود؛ درحالی‌که رؤیا، در شب‌های متوالی تکرار می‌شود.

: فایده دنیوی رؤیای صادقانه:

☄ در رؤیا، خداوند بر یقین انسان افزوده و به انسان روحیه می‌دهد.

: إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (43 - انفال)
(اى پيامبر ياد كن)آن‌گاه را كه خداوند آنان (سپاه دشمن) را در خوابت به تو اندك نشان داد و اگر ايشان را به تو بسيار نشان می‌داد قطعاً سست می‌شديد و حتما در كار (جهاد) منازعه می‌کرديد ولى خدا شما را به سلامت داشت چرا كه او به راز دل‌ها داناست.

: پس رؤیای صادقانه یک توهّم نیست، بلکه حقیقتی قوی است که در نگرش و روحیه و افکار انسان بعد از بیداری تأثیر دارد. چنانچه مؤمنانی که زمان مرگ خود را از لوح محفوظ در عالم رؤیا دریافت می‌کنند، زمان نزدیک‌شدن مرگ‌شان با آمادگی بیشتری می‌میرند، بدون این‌که کمترین ترسی وجودشان را فرا بگیرد، زیرا خداوند جهان بعد مرگ را در چشم آنان سبک و شیرین کرده و به نوعی مشتاق مرگ‌شان می‌کند.

: فایده اخروی رؤیای صادقانه:

☄ انسان به آینده خود مطمئن و خوش‌بین می‌شود و در مسیر الهی حزن و اندوهی به خود، از حوادث و سخن مردم راه نمی‌دهد و به راحتی از دنیا و تعلقات آن بریده و تبتّل می‌کند.

: فرق تعبیر و تأویل خواب چیست؟

:: تأویل از کلمه «أول»، یعنی به ابتدا برگرداندن مشتق می‌شود.
وقتی پادشاه مصر خواب خود را به خواب‌گذاران تعریف کرد:
«ٳِنِّی أَرَی» یعنی من می‌بینم، پس این خواب بارها بر او تکرار شده است و نشانی از رؤیا است.

: قرآن خواب پادشاه مصر را چنین بیان می‌کند:
و َقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ و َأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ (43 - یوسف)
:zap:و پادشاه مصر (با ملازمان و دانشمندان دربار خود) گفت: من خوابی دیدم که هفت گاو فربه را هفت گاو لاغر می‌خورند و هفت خوشه‌ی سبز دیدم و هفت خوشه‌ی خشک (که خوشه‌های سبز را نابود کردند)، ای بزرگان ملک مرا به تعبیر این خوابم اگر علم خواب می‌دانید آگاه گردانید.

: قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ و َمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الْأَحْلَامِ بِعَالِمِينَ (44 - یوسف)
آن‌ها گفتند: خواب‌های پریشان است و ما تعبیر خواب‌های پریشان نمی‌دانیم.

اگر تأویل حضرت یوسف (ع) را بر این خواب دقت کنیم کلاً چیزی متفاوت از آن است که او در خواب دیده است.

در اصل روح پادشاه به لوح محفوظ دسترسی پیدا کرده است، ولی چون بت‌پرست بوده و نفس او معیوب بوده است، خبری که از آینده از طریق لوح محفوظ در رؤیا به دست او رسیده به کلی توسط نفس او دچار ایراد و انحراف گردیده تا به او رسیده است.
در تأویل آن خواب، حضرت یوسف (ع) خواب را به لوح محفوظ برگشت داده و به ابتدا برمی‌گردد و پیام خواب را می‌گوید. به چنین خواب‌هایی «خواب غیرمصرّحه» گفته می‌شود.

يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ (43 - یوسف)
اى جمعیت اشراف! درباره‌ی خواب من نظر دهید، اگر خواب را تعبیر می‌کنید.
در کلام وحی برای تعبیر، لفظ «رؤیا» به کار رفته برخلاف تأویل که لفظ «حدیث» ذکر شده و واژه رؤیا برای آن به کار نرفته است. (تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ)

یعنی اگر کسی بتواند رؤیایی را تأویل کند و پیام آن را از لوح محفوظ مستقیم بگیرد، آنجا می‌تواند حدیث و پیام خواب را قطعاً بفهمد ولی در تعبیر خواب، معبّر ممکن است نتواند پیام خواب را از لوح محفوظ سالم عبور داده و صحیح دریافت کند. چنانچه حضرت یوسف (ع) در تأویل خواب دو زندانی، خبر خوابی را که دیده بودند قطعی و بدونِ تردید بیان می‌کند.

قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ (41 - یوسف)
مطلبى که درباره آن (از من) نظر خواستید، قطعى و حتمى است.
در قضای الهی راجع به امری که سؤال شود حکم، قطعی و حتمی است در حالی‌که در تعبیر خواب، قطعیت وجود ندارد. خواب پادشاه غیرمصرّحه بود اما خواب حضرت یوسف (ع) مصرّحه و روشن بود.

إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ (4 - یوسف)
:zap: (ياد كن) زمانى را كه يوسف به پدرش گفت: اى پدر! من (در خواب) يازده ستاره را با خورشيد و ماه ديدم که (آن‌ها) براى من سجده می‌كنند.

به این دلیل مصرّحه بود چون که بدونِ کم و کاست آنچه دیده بود اتفاق افتاد چون نفس و قلب حضرت یوسف (ع) در مسیر گرفتنِ پیام و حدیث از لوح محفوظ و رساندن آن بر قلبش پیام را مانند (رؤیای پادشاه) دچار اعوجاج و کجی نکرده بود که نیاز به تعبیر داشته باشد.
:recycle: وقتی پیام و سخن یک رؤیا از لوح محفوظ، کاملاً مستقل و بطور کامل برداشت شود به آن «تأویل» می‌گویند و رؤیا (آنچه دیده شده بود) دیگر نیست. به عبارت ساده‌تر وقتی رؤیا خبر و پیامش دریافت شد تبدیل به «حدیث» می‌شود.

: آیا تأویل خواب، علمی اکتسابی است؟ خداوند در آیه 6 سوره یوسف می‌فرماید:

و َكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ و َيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْك (6 - یوسف)
و این (تعبیر خواب تو) چنین است که خدا تو را برگزیند و بر تو علم تأویل خواب‌ها بیاموزد و نعمت و لطفش در حق تو تمام کرد.

به تصریح آیه‌ی مذکور علم تأویل خواب، علمی الهی است که افراد آن، منتخب او هستند و اکتسابی نیست بلکه یک نعمت و موهبت عنایت شده از جانب خداوند است، برخلاف تعبیر خواب، علمی است که می‌تواند اکتسابی باشد.

: علم تأویل خواب نیازمند چیست؟

ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ و َهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُون (37 - یوسف)
این علم از چیزهایی است که خدای به من آموخته است، زیرا که من آئین گروهی را که به خدا بی‌ایمان و به آخرت کافرند را ترک گفتم.

پس کسی که تعبیر خواب بگوید باید نفسش از شرک و شک تهی و قلبی سلیم داشته باشد.
آیا به حضرت ابراهیم (ع)، علم تأویل خواب عنایت شده بود؟
وقتی خداوند می‌فرماید، برای علم تأویل خواب من انتخاب می‌کنم، لذا ممکن است همه پیامبران برای این امر انتخاب نشده باشند.

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ (102 - صافات)
وقتى با او به جايگاه سعى رسيد گفت: اى پسركم! من در خواب (چنين) مى‌‏بينم كه تو را سر مى‌بُرم، پس ببين چه به نظرت می‌‏آيد. گفت: اى پدر من! آنچه را مأمورى بكن، ان‌شاءالله مرا از شكيبايان خواهى يافت.

ظاهر این آیه اشاره صریح دارد که حضرت ابراهیم (ع) علم تأویل‌الحدیث نداشت چون اگر داشت هرگز برای تشخیص صادقانه‌بودن رؤیای خود با پسرش مشورت نمی‌کرد چون امر الهی بود و نیاز به مشورت نداشت در حالی‌که طبق آیه 6 سوره یوسف، حضرت یوسف(ع) علم تأویل‌الحدیث را از طرف خدا داشت و علت این‌که حضرت ابراهیم (ع) نظر فرزندش را در مورد رؤیایِ خود سؤال می‌کند این است که می‌خواهد غیرمستقیم آمادگی فرزندش را مبنی بر خواسته‌ی خدا بر این امر الهی بداند و فرزندش در این خواسته‌ی پدر به اختیار، خود را برای تسلیم بر این امر الهی آماده می‌سازد.

پس فرزندش نیز می‌داند خواسته و خواب پدر، امر الهی است.

حضرت اسماعیل (ع) می‌فرماید:
افْعَلْ مَا تُؤْمَر (102 - صافات)
آنچه به آن امر شده‌ای، انجام ده.

از سوی دیگر نکته مهمی که در این آیه مطرح است، این‌که اگر حضرت ابراهیم (ع) خواب خود را می‌توانست به فرزندش تأویل کند، می‌دانست که خدا قصد ذبح فرزند او را ندارد و این امر برای آزمون است، پس امتحان الهی برای حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل (ع) معنایی نداشت.

وقتی پادشاه مصر از معبّران تعبیر خواب خود را خواست، (يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ) رؤیای پادشاه قطعاً پیام داشت ولی چون معبّران قلبی سلیم نداشتند و مشرک بودند نتوانستند خواب پادشاه را تعبیر کنند و پیام خواب را بگیرند با این‌که اعتراف می‌کردند قطعاً خواب پادشاه تعبیر و پیامی دارد.

قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ وَ مَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الْأَحْلَامِ بِعَالِمِينَ (44 - یوسف)
:zap: آن‌ها گفتند: خواب‌های پریشان است و ما تعبیر خواب‌های پریشان نمی‌دانیم.

آیا هر کسی می‌تواند تعبیر خواب کند؟
کسی که دارای قلب سلیم نباشد نمی‌تواند خواب را از مسیر لوح محفوظ، صحیح عبور دهد و آن را درست تعبیر کند، لذا ما نباید به هر کسی که شنیدیم تعبیر خواب می‌داند رجوع کنیم.

آیا تعبیرکردن خواب لازم و ضروری است؟

حضرت یوسف (ع) در تعبیر خواب دو هم‌زندانی خود گفت:
يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُمَا فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْرًا و َأَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ (41 - یوسف)
ای دو رفیق زندان من، اما یکی از شما ساقی شراب شاه خواهد شد و اما آن دیگری به دار آویخته شود و مرغان مغز سر او را خواهند خورد. در قضایِ الهی راجع به امری که سؤال کردید چنین حکم شده است.

پس گاهی انسان اگر تعبیر خواب خود را بداند ممکن است خبر ناخوشایندی باشد. در حالی‌که اگر تعبیر خواب‌های فعلی را ببینیم، همیشه برعکس آن را می‌نویسند.
مثال: کسی که در خواب ببیند مرده است برای آرامش و جذب او می‌گویند عمرت طولانی خواهد شد.

:آیا کتاب‌های تعبیر خواب فعلی، صحیح و معتبر هستند؟
همان‌طور که گفتیم، عبور خواب از مسیر لوح محفوظ تا دریافت پیام، امرِ سختی است و چون خواب‌ها مشابه هم نیستند و گستره‌ی خواب‌ها زیاد است، تعبیر خواب از روی کتاب امری ناصحیح (سرکارگذاشتن خودمان) است.

:آیا خواب بلافاصله تعبیر یا تأویل می‌شود؟

حضرت حق در آیه 38 سوره یوسف اشاره ظریفی به این امر دارد:
قَالَ لاَ يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَن يَأْتِيكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّی (38 - یوسف)
: گفت: طعام روزانه شما را هنوز نیاورده باشند که پیش از آن شما را از تعبیر آن خواب‌ها چنان‌که پروردگارم به من آموخته است خبر می‌دهم.

☘ قطعاً اشاره‌ی حضرت حق به طعام در این آیه، صرفاً به این منظور است که یوسف نبی (ع)، بعد از شنیدن خواب‌شان، آن را فی‌البداهه تأویل نفرمود و مدتی با خدا خلوت کرد و علم تأویل را در مورد آنان دریافت کرد؛ پس کسی هم که با شنیدن خواب، سریع آن را تعبیر می‌کند، کارش زیر سؤال است.

نقل از کانال اخلاق و معرفت در قرآن و روایات