در كلى ترين تقسيم، ولايت در قرآن به دو قسم ولايت ايجابى و ولايت سلبى تقسيم مى شود.
مراد از ولايت ايجابى، ولايتى است كه از سوى قرآن كريم به رسميت شناخته و تجويز شده و بالاتر از آن از پيروان قرآن كريم خواسته شده آن را بپذيرند و از بركات دنيوى و اخروى آن بهره مند شوند.
دخول در حوزه ولايت ايجابى از لوازم ديندارى و خداپرستى است.

از آن سو قرآن كريم از نوعى ولايت منفى نيز بشدّت مذمت كرده، عدم پذيرش آن را از سوى پيروانش خواستار شده و چنين ولايتى را نقطه مقابل تدين و مسلمانى شمرده است. جامعه قرآنى جامعه اى است كه از اين ولايت مورد نهى اكيد قرآن كريم به درآمده باشد.

ولايت ايجابى در قرآن كريم از حيث اقسام صاحبان ولايت به سه قسم تقسيم مى شود: ولايت الهى (ولايت خداوند بر ماسوى)، ولايت مَلَكى (ولايت فرشتگان بر آدميان)، و ولايت بشرى (ولايت آدميان).

خداوند مولاى حقيقى است و ولايتهاى ديگر به تبع و به اذن اوست. كسى بر خداوند ولايت ندارد. «ولم يكن له ولىّ من الذّل و كبّره تكبيراً.»

مهمترين ولايت ايجابى در قرآن كريم، ولايت خداوند تعالى است. تا آنجا كه يكى از اسماء حسنى الهى «ولىّ» و ديگرى «مَوْلى » است. خداوند تعالى صاحب دو گونه ولايت است: ولايت تكوينى يا حقيقى، ولايت تشريعى يا اعتبارى.
ولايت تكوينى يعنى تصرف در همه اشياء و تدبير امر خلق هرگونه كه اراده كند.
از جمله شواهد ولايت تكوينى خداوند اين دو آيه است: «ام اتّخذوا من دونه اولياء فاللَّه هو الولى»
، «مالكم من دونه من ولى ولاشفيع.»


مراد از ولايت تشريعى، هدايت، ارشاد، توفيق، تشريع شريعت، و به طور كلى ولايت در امور مرتبط با دين است. اگرچه هدايت، ارشاد و دين بر همگان عرضه مى شود، اما تنها گروهى از انسانها اين ولايت تشريعى را مى پذيرند و تحت ولايت الهى قرار مى گيرند. بر اين اساس خداوند ولىّ مؤمنين و متقين است و ديگران از چنين ولايتى بى بهره اند. «اللَّه ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور» ،
«اللَّه ولىّ المتقين»

وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ

کسانى که غیر او را ولىّ خود انتخاب کردند، خداوند حساب اعمالشان را نگه مى دارد. و تو مأمور اجبار آنها (بر قبول حق) نیستى.
(شوری/6)