تدبر و فهم ايات سوره جن: پرسشها و نكات تفسيري سوره الجن

پرسش: منظور از اينكه جنيان به قران ايمان اوردند، چيست؟

پاسخ 1:

[اي پيامبر] بگو: به من وحي شده است2 كه [به راستي، نه خيالي] چند نفري از بيگانگان3 [با زبان و فرهنگ اعراب، به سخن قرآن] گوش فرا دادند و آنگاه [به قوم خود] گفتند: ما [مطلب] خواندني4 شگفت آوري شنيده‌ايم،
______________


2 - اطلاع يافتن از اين خبر، در روزگاري كه امكان ارتباط با ملل همسايه و اقوام مجاور چندان سهل و آسان نبوده، از طريق وحي براي پيامبر حاصل شده است. احتمال دارد استماع نفراتي از مردمان غريبه [احتمالا مسيحي] به قرآن و ايمان آوردن آنها به اسلام، محصول تلاش تبليغي مسلمانان به حبشه هجرت كرده باشد كه «نجاشي» پادشاه مسيحي عادلي بر آنجا حاكم بود. اين سوره [مطابق محاسبات كتاب سير تحول قرآن] در سال ششم بعثت نازل شده است و يك سال پيش از آن [در ماه رجب سال پنجم بعثت] به فرمان پيامبر اسلام تعداد 12 تا 17 نفر زن و مرد از مسلمانان نخستين در اثر فشارها و تهديدهاي مشركين و ترس از بازگرداندن اجباري آنان به بُت‌پرستي، ناچار هجرت به حبشه شدند. آيات 29 (46:29) تا 32 سورة احقاف (46:32) نيز كه در سال‌هاي آخر هجرت نازل شده است، ماجراي استماع قرآن و ايمان آوردن گروهي از بيگانگان [با مردم مكه و مدينه] را در حضور پيامبر نقل كرده است كه [از آگاه بودن آنها به كتاب موسي] به نظر مي‌رسد يهودي بوده باشند [والله اعلم].


3 - كلمه «جن» در زبان عربي، در همه مشتقات و موارد كاربرد آن، دلالت بر نوعي پوشيدگي و اختفاء مي‌كند. مثل: جنين [پوشيده در تاريكي‌هاي سه گانة رَحِم- زمر 6 (39:6) ]، جنّت [پوشش گياهي خاك]، جُنَّه [سپر پوشاننده]، جنان [قلب پوشيده در سينه]، جُنون [عقل پوشيده شده]، جان [مار و ساير حيوانات دور از چشم و پنهان]، جَنَن [گور]، مَجَنَّه [محل پنهان شدن]، جِنُّ الليل [تاريكي فراگير شب]. همچنين انسان‌هايي در ساير نقاط عالم، با زبان و فرهنگي متفاوت، كه براي اعراب كاملا جن [ناآشنا و غريبه] بودند.

قرآني كه هديً لللناس و نذيراً للبشر است و براي انسان‌ها نازل شده و از غسل و تيمم و ازدواج و طلاق و جنگ و صلح و صدها حكم بشري سخن مي‌گويد، چگونه ممكن است كتاب هدايت موجوداتي غير مادي باشد؟ در قرآن تصريح شده است كه براي هر قومي هدايت‌گري از جنس خودشان مي‌فرستيم و اگر در زمين فرشتگاني ساكن بودند، حتماً رسولي فرشته بر آنان مي‌فرستاديم [اسراء 95 (17:95) ].

از تفسير اقاي بازرگان

پاسخ 2:

«جن» یکی از عناصر مهم فرهنگی اعراب معاصر نزول این آیات بود و قبل از این سوره در سوره های ناس و رحمان نیز مورد اشاره قرار گرفته، و در قرآن نیز به وضوح و صراحت چه در سوره های قبلی و چه در سوره های آتی به وجود آنها تصریح شده، و در این سوره نیز به تفصیل راجع به آنها سخن میگوید و از این تفصیل میتوان این نتیجه گیری را نمود که دارد از عناصر فرهنگی مخاطبان برای پیشبرد مقاصد هدایتی و تکاملی آنان بهره میگیرد.

آنچه در این سوره از جن نقل میشود، با توجه به تیتر فوق، این معنی را میدهد که «ای کافران! ببینید جنیان چه علاقه و جدیتی برای استماع و گرایش به سخن وحی نشان میدهند و رفتار خودتان را ببینید!»


از این آیات فهمیده می¬شود نوع جن قدرتهائی دارند که نوع انسان فاقد آنهاست.
مثلاً اینکه آنها نوعی قدرت «خبرگیری» از جهان «ماوراء زمین» را دارند.
چنانکه می¬دانیم، قدرت خبرگیری بشر، از جهان ماوراء زمین فقط محدود به رصد بسیار محدودی بوده که اخیراً، یعنی در دو قرن اخیر بسبب پیشرفت وسایل فنی، حاصل شده است.
اما در زمان نزول این آیات یعنی حدود هزار و چهارصد سال پیش، این قدرت آنقدر ضعیف و آنقدر ناچیز بوده که تقریباً می¬توان آن را در حد هیچ قلمداد کرد، و آنقدر هم که بوده در حد «دیدن» بوده و در حد «شنیدن» کاملاً ناممکن بوده است.
اما از این آیات معلوم می¬شود که جن از این لحاظ کاملاً از انسان پیشرفته¬تر بوده و نه تنها قدرت خبرگیری داشته¬اند بلکه خبرگیری آنها از نوع «شنیداری» بوده است و حتی قدرت «بالا رفتن به آسمان» را هم داشته¬اند.

از تفسير اقاي گنجه اي

كلمات كليدي: جن جنيان غيب آسمان

فهم و تدبر سوره جن: نكات و پرسشهاي تفسيري سوره جن


جن:16

و اگر بر راه [حق] استقامت ورزند28 [و از طريق مستقيم منحرف نگردند]، حتما با آب فراواني سيراب‌شان مي‌كنيم.29
__________

28 - يكبار ديگر در آيه 11 همين سوره (72:11) كلمه «طَرِيقَه» آمده است «...كُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا». اينك با اشاره مجدد و با الف و لام معرفه به آن، استواري در طريقة معين توحيدي را، كه همان نقش و وظيفه‌اي است كه به عهدة هركس يا هر موجودي گذاشته شده، مطرح مي‌سازد. استقامت [راست و صاف و قائم بودن] در راه، با توجه به سياق سوره و آيات قبل و بعد آن، پايداري در توحيد و احتراز از شرك است. اين حقيقت را آيه 30 سوره فصلت (41:30) [و نيز 13 احقاف (46:13) ] تصريح مي‌كند: «كساني كه اعلام مي‌كنند ربّ [ارباب و صاحب اختيار] ما خداست [نه قدرت‌هاي حاكم] و پس از آن [در راه توحيد] استوار و ايستاده مي‌مانند، پيوسته فرشتگاني بر آنها نازل مي‌شوند و خوف و حُزنشان زائل مي‌كنند و با بشارتشان به بهشتِ جاويد، به آنها آرامش مي‌بخشند كه در دنيا و آخرت ياور آنها خواهند بود.


29 - واژة «غَدَقًا» تنها همين يكبار در قرآن آمده است و آن را آب بسيار يا باران با قطرات درشت گفته‌اند. در دعاي 19 صحيفة سجاديه آمده است: «وَانْشُر عَلَينا رَحمَتِكَ بِغَيثِكَ المُغْدَق» [بارخدايا، ...رحمتت را با باران فراوان بر ما بگستران]. اين سخن را بايد با توجه به تاريخ و جغرافياي نزول قرآن فهم كرد؛ اعراب شبه جزيره عربستان در آن صحراهاي سوخته در منطقه استوايي، براي دستيابي به چاه آبي مختصر مجبور بودند فرسنگ‌ها راه را پاي پياده يا بر پشت شتر طي طريق كنند. وعدة رسيدن به آب سرشار، درصورت پايمردي و استقامت در مسير درست، وعده‌اي بس دلگرم كننده و اميدبخش و استفاده مجازي از اين مفهوم براي مخاطبان در آن روزگار بسيار كارساز و محرك بوده است.

كتاب‌هاي لغت «غَدَقًا» را سرزمين سيراب و سبز و خرّم گفته‌اند. همچنين ضمير جمعي «ما» [در أَسْقَيْنَاهُمْ]، مشاركت فرشتگان، و به اصطلاح امروزي، انرژي‌هاي مثبت و كارگزاران جهان را در رسيدن به آب سرشار، كه نماد حيات و سبز و خرّمي زندگي است، نشان مي‌دهد. به تعبير مولوي:

روز باران است مي رو تا به شب

ني از اين باران، از آن باران ربّ

غيب را ابري و آبي ديگر است

آسمـان و آفتـابـي ديگـر اسـت

[مثنوي ابيات 2024 و 2048]

درضمن اين آيه به گونه‌اي بازتاب مثبت طبيعت نسبت به عملكرد آدمي را نشان مي‌دهد، گويي با هماهنگي انسان با مقررات و احكام الهي، زمين و آسمان نيز با او هماهنگ و به او خير رسان مي‌شوند. اين حقيقت را از جمله در آية 96 سوره اعراف (7:96) مي‌يابيد: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ».

جن:27
مگر آن رسولي را كه پسنديده باشد [شايسته دريافت وحي دانسته باشد]، كه در اينصورت رصدي [=فرشته مراقبي]38 از پيش رو و پشت سرش [در فرايند انتقال وحي از خدا به سوي پيامبر و از پيامبر به سوي مردم] مي‌گمارد،
______________

38 - كلمه «رَصَد» كه در آية 9 همين سوره (72:9) نيز آمده است «...يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَصَدًا»، اشاره به نوعي مراقبت و زير نظر گرفتن است. مثل رصد ستارگان با دروبين‌هاي نجومي، يا كمين‌گاه عليه دشمن [توبه 5 (9:5) و 107 (9:107) ]. منظور اين است كه در نظام الهي همه چيز و همه كس زير نظر و تحت مراقبت است و سيستم كنترل و نظارت الهي بر هر فعل و انفعالي، از جمله نزول وحي، برقرار است.

جن:28
تا بداند كه پيام‌هاي پروردگارشان را [عيناً همانطور كه از سرچشمه وحي نازل شده، بدون آميختگي با بستر ذهني منتقل كنندگان، اعم از فرشته وحي يا پيامبر، به مردم] رسانده‌اند. و [خدا] به آنچه [از عقل و دريافت] نزد آنهاست احاطه دارد و هر چيزي را به نظم و عدد آورده است39 [مكانيسم وحي قانون‌مند و حساب شده است].
___________

39 - «احصا»، به شمارش آوردن كامل است. آنچنان كه فرمود: اگر نعمت‌هاي خدا را به شمارش عددي آوريد نمي‌توانيد آن را به انتها برسانيد: «...وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللهِ لا تُحْصُوهَا...» [ابراهيم 34 (14:34) و نحل 18 (16:18) ]. احصاء، دانستن و فهم حساب است، نه فقط شمارش عددي آن. خداوند بر هر چيزي احاطه و بر عدد آن آگاهي دارد [جن 28 (72:28) ]، و همه چيز را در «امام مبين» [آنچه آشكارا در مقابل است] احصاء كرده است [يس 12 (36:12) ].

تفسير اقاي بازرگان

خلاصه تفسير ايت اله جوادي املي از سوره جن

تفسیر سوره مبارکه جن از تفسیر تسنیم صفحه 572

بسم الله الرحمن الرحیم

﴿قُلْ اُوحِیَ اِلَیَّ اَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا اِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً (1)

سوره مبارکه جن .درمکه نازل شد، برای اینکه مضمون اینها معارف کلّی و اصول کلّی دین است.

مسئله بعدی این است که: محور اصلی این بخش اوّل درباره جن هست. جن را آن‌طوری که قرآن کریم معرفی می‌کند، موجودی است قبل از انسان خلق شد و اصل او از آتش است، همان‌طوری که انسان اصلش از خاک است. نسل او از آب است، از نطفه است، همان‌طوری که انسان اصلش از خاک و نسلش از «ماء مَهین» است و اینها مؤمن دارند، کافر دارند، بعضی اهل بهشت هستند، بعضی اهل جهنم‌ هستند: ﴿لَاَمْلَاَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ اَجْمَعینَ﴾؛ نشان می‌دهد که اینها جهنمی دارند: ﴿لَمْ یَطْمِثْهُنَّ﴾ که وصف بهشتی‌هاست، نشان می‌دهد که اینها بهشتی دارند.
قبل از انسان اینها خلق شدند. واژه جن، جان که جمع آنها یا اسم جمع آنها «الجن» است، این سه واژه در قرآن به کار رفت؛ اما اجنّه جمع جنین است، نه جمع جن که خدا به انسان‌ها خطاب می‌کند، می‌فرماید: ﴿اَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ اُمَّهَاتِکُمْ﴾ همه شما اجنّه بودید؛ یعنی جنین بودید در رحِم مادرانتان. اجنّه جمع جن و اینها نیست، جمع جنین است؛ یعنی کودکان.

این جن که قبل از انسان موجود بود، از نظر حرکت خیلی قوی است و از نظر ادراک مثل انسان نیست، لذا گرچه اینها پیغمبر دارند؛ ولی پیغمبر اینها از انسان است، نه از خود اینها. در قرآن کریم هیچ جایی دلالت ندارد که ما پیغمبری داشته باشیم از جن. جن‌ها چون مکلّف هستند، پیغمبری دارند، مسلمان دارند، کافر دارند، منافق دارند.
شیعیان آنها و مسلمانان آنها کاری به کار کسی ندارند و اگر انسان مزاحم آنها نباشد، آنها هم کاری به کار انسان ندارند. پناه بردن به آنها هم یک نحوه رهَق و عصیانی است نابخشودنی که ﴿کَانَ رِجَالٌ مِنَ الْاِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ﴾.

، قصّه‌ای که برخی از جن‌ها به حضور حضرت در جلسه درس آن حضرت و تفسیر آن حضرت شرکت می‌کردند و گزارش را به قومشان منتقل می‌کردند، مطرح است.

آنچه در سوره مبارکه «احقاف» آمده، ظاهراً غیر از چیزی است که در این سوره آمده است.
این جن مشرک بود بعد با شنیدن معارف توحیدی قرآن کریم موحّد شد، برای اینکه می‌گوید ما این کتاب را که شنیدیم: ﴿یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا اَحَداً﴾، این ﴿وَ لَنْ نُشْرِکَ﴾ یک عطف بیانی است، یک تفسیر و تبیینی است از «آمَنَّا بِهِ» معلوم می‌شود که قبلاً گرفتار شرک بودند و الآن موحد شدند و مؤمن شدند و مانند آن، پس با جریان سوره «احقاف» کاملاً فرق می‌کند، این یک.

تعبیری که در این سوره آمده با آن سوره خیلی تفاوت دارد؛ آنجا از قرآن به عنوان «عجب» یاد نشده است، فقط دارد که کتابی بعد از موسیٰ آمده که مردم را به حق دعوت می‌کند؛ اما اینجا از او هم به قرآن یاد شده است هم به عجب؛ اگر بگوییم «قرآن عجبٌ»، قوی‌تر از آن است که بگوییم «قرآن عجیبٌ». این تعبیر به عجب کرده است.
﴿قُرْآناً عَجَباً ٭ یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ﴾
و ما به این رشد ایمان آوردیم، دیگر مشرک نیستیم. معلوم می‌شود قبلاً گرفتار شرک بودند.

﴿قُلْ اُوحِیَ اِلَیَّ اَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا اِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً (1)

. خدای سبحان فرمود به مردم بگو:
﴿اُوحِیَ اِلَیَّ﴾؛ یعنی از طرف ذات اقدس الهی به من وحی شد که ﴿اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ﴾، بعضی از جن‌ها آمدند در مجلس درس من، ببینند اینجا چه خبر است. خوب گوش دادند بعد وقتی رفتند به قومشان این مطالب را گزارش دادند: ﴿فَقالُوا اِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً﴾،
در سوره «احقاف» بود که ﴿کِتاباً﴾، اینجا دارد: ﴿قُرْآناً﴾. در سوره «احقاف» بود که ﴿یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ﴾ اینجا دارد: ﴿قُرْآناً عَجَباً﴾؛ یک کتاب شگفت‌انگیری است. کتابی است؛ مثل این ما ندیدیم،
ما تورات دیدیم، کتاب‌های دیگر را دیدیم؛ اما این شگفت‌انگیز است این اصلاً نمونه ندارد!

که می‌گفتند ﴿کِتاباً اُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی﴾ تورات را دیده بودند؛ اما از قرآن در اوایل امر به عنوان کتاب یاد کردند؛ اما وقتی در مجلس درس آن حضرت آمدند و آن عظمت را دیدند، گفتند این کتاب شگفت‌انگیز است، این مثل تورات نیست.

یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا اَحَداً (2) .

فرمود: ﴿یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ﴾ که می‌خواهد جامعه را، جامعه رشید کند و از سفه آنها را نجات بدهد.
ما ایمان آوردیم: ﴿یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ﴾،
این به رشد یک جامعه دعوت می‌کند که مجموع عقل و عدل است،
آنها اینها را بررسی کردند بعد از بررسی و ارزیابی علمی گفتند که ما ایمان آوردیم و دیگر به پروردگار خود شرک نمی‌ورزیم.

﴿وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا اَحَداً﴾، چرا؟ برای اینکه این بیاناتی که این صاحب قرآن آورد، این ادله‌ای که او آورد که انسان و این نظام، و این نظام هستی خودساخته نیست، این نظم محیرالعقول ناظمی دارد، آفریدگاری دارد. اینکه از یک قطره آب انسانی ساخته که الآن هزارها سال است می‌خواهند حقیقت این بدن را بفهمند، هنوز بسیاری از مشکلات و مجهولات است که خیلی از بیماری‌ها کشف نشده، خیلی از داروها کشف نشده، این تازه درباره بدن است. ﴿فَنَفَخْنا فیها مِنْ رُوحِنا﴾ یک حساب دیگری است، این نظم محیرالعقول که صدها دانشگاه و دانشکده زیر مجموعه خود را دارد، اینکه که خودساخته نمی‌تواند باشد.

وَ اَنَّهُ تَعالی‌ جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً (3)

فرمود: ﴿وَ اَنَّهُ تَعالی‌ جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً﴾، اینها بررسی که از عصاره تفسیر حضرت کردند، گفتند خدا شریک ندارد، «جَدّ»؛ یعنی عظمت. اینکه پدر پدر را می‌گویند جدّ، چون عالی است. اصلاً معنای جدّ همان علوّ و عظمت و جلال و شکوه است. اگر جدّ را به معنی بخت معنا کردند، به معنای سعادت معنا کردند، اینها لازمه معناست، اگر پدرِ پدر را می‌گویند جدّ، برای اینکه او بالاست. علوّ و عظمت معنای جدّ است. جدِّ خدا زیاد است؛ یعنی عظمت و شکوه او زیاد است: ﴿تَعالی‌ جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً﴾، این منزه از آن است که همسر داشته باشد و فرزند داشته باشد.

﴿وَ اَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفیهُنا عَلَی اللَّهِ شَطَطاً﴾4﴾،

ما در جن‌هایمان عوام‌فریب یا بدسواد یا کم‌سوادی بودند که ـ معاذالله ـ برای خدا شریک قائل بودند، یک؛ برای خدا همسر قائل بودند، دو؛ پسر قائل بودند، سه؛ دختر قائل بودند، چهار.
﴿یَقُولُ سَفیهُنا عَلَی اللَّهِ شَطَطاً﴾، ما در انسان‌های اوّلی فکر نمی‌کردیم که کسی دروغ می‌گوید، چون بشر به طبع اوّلی صادق خلق شد. این جن‌ها می‌گفتند که ما اصلاً فکر نمی‌کردیم که کسی دروغ می‌گوید. بعد معلوم شد که در بین ما دروغگو هست.

﴿وَ اَنَّا ظَنَنَّا اَنْ لَنْ تَقُولَ الْاِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَی اللَّهِ کَذِباً﴾﴿؛5﴾

ما هیچ فکر نمی‌کردیم، انسانی پیدا شود که درباره خدا دروغ بگوید. جنّی پیدا بشود درباره خدا دروغ بگوید. این چیزها را ما فکر نمی‌کردیم
عده‌ای آمدند گفتند خدا فرزند دارد، ما قبول کردیم یا جن شریک خداست، ما قبول کردیم. ﴿وَ اَنَّا ظَنَنَّا اَنْ لَنْ تَقُولَ الْاِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَی اللَّهِ کَذِباً﴾، ما فکر نمی‌کردیم این‌طور است.


وَ اَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْاِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً﴾6﴾

گفتند که برخی از انسان‌ها به برخی از جن‌ها مراجعه می‌کردند، کمک می‌خواستند، در وادی مثلاً می‌گفتند که «اَعُوذُ بِعَزِیزِ هَذَا الْوَادِی‌»، خیال می‌کردند که این بیابان حرسی دارد، مسئولی دارد، آن بزرگان از جن مسئولان اصلی این بیابان هستند، به اینها پناه می‌بردند از شرور مثلاً افراد شرور آنها. پناه می‌بردند رهَق و طغیان کفر دامنگیر اینها شد، این کارهای بدی بود. پناه بردن رجالی از انس به رجالی از جن باعث افزایش گناه هر دو طرف هست:

وَ اَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ اَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ اَحَداً﴾﴿،7﴾
خیلی‌ها خیال می‌کردند که پیغمبری نخواهد آمد. این ﴿لَنْ یَبْعَثَ﴾ مرحوم شیخ طوسی و همفکران ایشان، گفتند این ناظر به معاد است. عده‌ای دیگر از مفسران که سیدنا الاستاد از این قبیل است، گفتند این ناظر به بعثت پیغمبر است.
این شخصی که دارد گزارش می‌دهد، می‌گوید اینها خیال می‌کردند که بعثی در عالم نیست؛ یعنی قیامتی نیست یا نه، کسی مبعوث نمی‌شود که بشر را هدایت کند. ظاهر سوره مبارکه «احقاف» آن مسئله معاد را مطرح می‌کند؛ اما ظاهر این سوره در بخش نبوت است؛ یعنی کسی فکر نمی‌کرد که پیغمبری مبعوث می‌شود. ما دیدیم که پیغمبری آمده، ﴿یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ﴾ کتابی آورده، قرآن است، یک؛ این کتاب شگفت‌انگیز است، دو؛ این ظاهراً تقویت می‌کند که منظور از بعث، بعث رسالت و نبوت است.

﴿وَ اَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدیداً وَ شُهُباً﴾،﴿8﴾

این جن به دیگران گفتند که یک خبر جدیدی در عالم اتفاق افتاده است. ما قبلاً در اثر ارتباطی که با ملائکه داشتیم، چون ارتباط جن با ملائکه تقریباً قوی‌تر از ارتباط جن با انسان‌ها است، برای اینکه خود ابلیس که ﴿کانَ مِنَ الْجِنِّ﴾، سالیان متمادی ـ شش هزار سال ـ در بین فرشته‌ها سرگرم عبادت بود. ارتباط اینها با یکدیگر بیش از ارتباط جن با انسان‌هاست. اینها براساس اینکه ﴿وَ اَوْحی‌ فی‌ کُلِّ سَماءٍ اَمْرَها﴾، مسئولان تدبیر امور آسمانی فرشته‌هایی هستند که مدبرات امر هستند. اینها استراق سمع می‌کردند که ببینند این ملائکه چه می‌گویند، چه دستوری می‌گیرند، چه دستوری می‌دهند. این کار را می‌کردند. حالا یا در راه حق اینها مؤمن دارند، کافر دارند یا در راه باطل. آنها که در راه باطل کار می‌کردند، تمام این مغالطه‌ها و شبهه‌ها از آنهاست که ﴿اِنَّ الشَّیاطینَ لَیُوحُونَ اِلی‌ اَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُم﴾،
عده‌ای هم که وارد مجلس پیغمبر و مسجد پیغمبر (علیه و علی آله آلاف التحیة و الثناء) می‌شدند، اصلاً فقط به این منظور می‌آمدند که حرف خودشان را بزنند.

﴿فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً﴾9﴾

فرمود از آسمان تا زمین ما مامور داریم. آنجا که بخواهد وحی صادر شود، کسی حق گوش دادن ندارد: ﴿فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً﴾،

اینها گفتند یک خبر جدیدی است. قبلاً بود؛ اما نه به این شدّت. این تیراندازی الآن شروع شده؛
البته در قرآن راجع به این شهُب سه بخش است: اعم از قرآن و علوم طبیعی و اشعار جاهلی. اصل اینکه در نظام سپهری این کرات هستند به عنوان زیور و زینت جهان، این را خدا بیان کرده است که ﴿زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیَا بِزِینَةٍ الْکَوَاکِبِ﴾، این یک؛
بخش دوم اینکه ﴿وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطینِ﴾، اینها را ما این شهاب‌سنگ‌ها را به عنوان رجم هر شیطنتی یا شیاطینی قرار دادیم، این دو؛. قرآن اینها را قرار داد. در بخش دیگر هم فرمود ما این کار را کردیم نسبت به قوم لوط و امثال قوم لوط که اینها را سنگ‌باران کردیم، از همین شهاب‌سنگ‌هایی است که دامنگیر اینها شده است.
سه بخش را در قرآن کریم مطرح کرد که اصل این کرات هستند، شُهُب دارند، برای عده‌ای هم اعمال شده است، این برای قرآن.

در علوم طبیعی سابق که قبل از نزول قرآن کریم بود هم مسئله طبیعیات بود، مسئله شُهب بود، شهاب‌سنگ‌ها بود. در مسئله اعراب جاهلی در شعرها قبل از مسئله وحی در اشعار جاهلی مسئله شهاب‌سنگ‌ها هم مطرح بود؛ منتها آنچه درباره وحی قرآن نازل شده است، یک خبر جدیدی بود. این است که ستاره‌ها حق هستند، شهاب‌سنگ‌ها حق هستند، آنها براساس اصول طبیعی خودشان ریخت و ریزی دارند، گاهی هم به فرمان الهی یک عده‌ای سنگ‌باران می‌شوند؛ اما این شهاب‌سنگ‌ها غیر از آن ترکش‌های تیرگونه مشتعل است که اینها تیر است، تیر آتشی است، تیرانداز دارد، نشانه می‌گیرند و می‌زنند. این پُر شده در آسمان.
گفتند چنین چیزی ما می‌بینیم، یک خبر جدیدی بود تا به حال چنین چیزی نشده است.
اینکه ما دیدیم:
﴿اَ شَرٌّ اُریدَ بِمَنْ فِی الْاَرْضِ اَمْ اَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً﴾،10﴾

برای همین است که معلوم شد یک خبر جدیدی آمده، پیغمبری آمد، کتابی آمد، برای اینکه از صدر تا ساقه، از ساقه تا صدر احدی راه پیدا نکند، همه‌جا تیرانداز است؛ منتها تیر آسمانی یک حساب است، تیر زمینی یک حساب است.
فرمود یک خبر جدیدی است، حالا بررسی کردند دیدند که بله، خبر جدیدی است، پیغمبری آمده است، در مکه آمده، کتاب آورده به نام قرآن، این نه تنها عجیب است، بلکه عجب است و این اقسامی که در جاهلیت بود، در علوم طبیعی بود، اشعار جاهلی بود که شُهب‌سنگ‌ها و اینها هست، درست است؛ اما این تیرهای مشتعلِ هدف‌دارِ تیراندازدار این مخصوص زمان نزول وحی است که فرمود این کار را کردند.

فرمود: ﴿وَ اَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً﴾، حالا یا قبلاً تیر اصلاً نبود یا کم بود؛ ولی الآن هیچ ممکن نیست. سرّش اصرار قرآن است، برای حفظ حرم امن وحی از بالا تا پایین.


وَ اَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ کُنَّا طَرائِقَ قِدَداً (11﴾
این صفحه‌ای که می‌خوانیم، کلام جن نیست. آنها هر چه گفتند عصاره حقش را ذات اقدس الهی به عنوان وحی دارد گزارش می‌دهد، اینها «کلام الله» است. وقتی خدا می‌گوید آنها این‌طور گفته‌اند؛ یعنی گفته‌اند. خدا می‌گوید آنها ایمان آورده‌اند؛ یعنی ایمان آورده‌اند. خدا می‌گوید آنها می‌گویند، اگر کسی ظالم باشد، هیزم جهنم است، ما برای جهنم از جنگل هیزم نمی‌آوریم؛ یعنی ظالمِ اختلاسی خود هیزم جهنم است.

این حرف جن که نیست، او دارد نقل می‌کند اینها این‌طور گفتند، این‌طور گفتند، این‌طور گفتند، این‌طور گفتند! چون حرف تو را شنیدند. این است که شما ده‌ها بار اگر این سوره را بحث کنید، جا دارد. این تابلوی قرآن است. فرمود بگو من مجلس درس داشتم، چون ﴿یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ﴾ بود وجود مبارک حضرت معلم کتاب بود، یک؛ معلم حکمت بود، دو؛ مزکّی نفوس بود، سه و آن بخش چهارم هم که ﴿وَ یُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ﴾، که بخش ویژه است، چهار.

.
﴿وَ اَنَّا ظَنَنَّا اَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْاَرْضِ
وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً﴾، 12﴾

این دو تا حرف خیلی غنی و قوی است. ﴿اَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْاَرْضِ﴾، یک؛ یعنی هیچ ممکن نبود که ما بتوانیم جلوی کار خدا را بگیریم، چون ما آسمان رفتیم، زمین آمدیم، اینجا مکه است، ما رفتیم آسمان‌ها، دیدیم آنجا راه نمی‌دهند.
اینجا آمدیم، حرف توحید داریم می‌شنویم: ﴿وَ اَنَّا ظَنَنَّا اَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْاَرْضِ﴾، یک قضیه کلیه؛
دوم:﴿وَ لَنْ نُعْجِزَه هَرَباً﴾ ، بخواهیم وارد قلمرو او بشویم، راه بسته است. بخواهیم از تیررس او نجات پیدا کنیم، فرار ممکن نیست، می‌شویم عبد محض، چرا؟؟؟!
برای اینکه خود ما سرباز او هستیم، اگر خود ما سرباز او هستیم، خواست ما را بگیرد که از جای دیگر لشکرکشی نمی‌کند.
این حرف جن‌های موحد است. اینکه فرمود: ﴿لَمْ یَطْمِثْهُنَّ اِنْسٌ﴾، معلوم می‌شود که جن‌های موحد در بهشت هستند، حوری دارند. این حوری که به زید دادند نه قبلاً با جنی بود نه قبلاً با انسی.
همه حوری‌هایی که به همسرانشان در بهشت می‌دهند، عذرا هستند. ﴿لَمْ یَطْمِثْهُنَّ اِنْسٌ﴾، همین‌طور هستند.

﴿وَ اَنَّا ظَنَنَّا اَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْاَرْضِ وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً﴾، این دو تا قضیه سالبه کلیه است که صدر و ساقه‌اش توحید است. ما هم همین‌طور باید باشیم.
﴿وَ اَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدی‌ آمَنَّا بِهِ﴾، ما خیلی گوش دادیم این حرف‌ها را، دیدیم برهانی است. اوّلش این است که او ﴿یَهْدی اِلَی الرُّشْدِ﴾، ما این را باور کردیم،



اینجا هم ﴿لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدی‌ آمَنَّا بِهِ﴾، چرا ﴿آمَنَّا بِهِ﴾؟ ؟؟
برای اینکه او عدل محض است. هیچ چیزی کم نمی‌گذارد، نه کم و نه زیاد! «بَخس»؛ یعنی نقص، در کار او نه عیب است، نه نقص است و نه ظلم. هر چه هست فضل است ـ نقص این است که این مشکلی ندارد یک فرش سالم کامل دوازده متری است؛ منتها برای اتاق بیست متری این فرش ناقص است. این پوسیده نیست، فرشی است سالمِ سالم. عیب آن است که این فرش پوسیده است، سوخته است. این می‌شود عیب، آن می‌شود نقص. کار خدا نه نقص دارد نه عیب دارد؛ نه بخس دارد و نه بالاتر از آن ظلم دارد: ﴿وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ اَحَداً﴾؛
منتها عدل محض است، بیش از آن است و یک جای قرآن است که فرمود جزاء وفاق است، آن هم مربوط به ظلم و ستم و معصیت است: ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾،
تحدید گاهی دو طرفه است، گاهی یک طرفه است. اینکه فرمود: ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾، تحدید یک طرفه است؛ یعنی بیش از آن مقدار خدا به کسی کیفر نمی‌دهد، اما کمتر ممکن است، عفو ممکن است، تخفیف ممکن است. این یک جای قرآن است، آن هم مخصوص کیفر ظالمان و کیفر تبهکاران است: ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾. این ﴿وِفاقاً﴾؛ یعنی بیشر از آن حدّ کسی کیفر نمی‌بیند. نه کمتر نیست که حتماً باید موافق معصیت باشد! نه کمتر از معصیت هم ممکن است.
اما درباره پاداشی که ﴿مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها﴾ و مانند آن است
در این قسمت فرمود آنها این را گفتند تا رسیدند به اینکه خدا عدل محض است، ما هراسی نداریم: ﴿فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً.


تفسیر سوره مبارکه جن از تفسیر تسنیم صفحه 573

وَ اَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ اَسْلَمَ فَاُولئِکَ تَحَرَّوْا رَشَداً (14

، ما اختلافات فراوانی با هم داریم. خط فکری ما متعدد است، یک؛ چند طریقه و چند خط فکری داریم، دو؛
اینها قِدَد هستند، وقتی چیزی را می‌خواهند قطع کنند، قطعه قطعه کنند یا از عرض قطع می‌کنند یا از طول. اگر از طول قطع کردند، این می‌شود قَد. «قَد»؛ یعنی یک قطعه از این شیء، قدّ این چوب قدّ این آهن، یعنی یک برش طولی و نه عرضی؛ اما اگر عرضی باشد این را قَد نمی‌گویند. «طرائق»؛ یعنی چندین راه است، «قِدَد» که جمع «قَدّه» است؛ یعنی قطعه قطعه؛ یعنی ما اختلاف فکری زیاد داشتیم، چندین گروه بودیم، چندین نحله بودیم. اختلاف داشتیم، اختلاف ما هم از هم جدا بود، بعضی از ما مسلمان بودند، بعضی از ما قاسط بودند.

مسلمان‌ها نجات پیدا می‌کنند: ﴿مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ﴾،
این ﴿دُونَ ذلِکَ﴾ دو قسم است: بعضی‌ها صلاحیتشان نسبی بود، بعضی‌ها هم گرفتار طلاح بودند، فساد بودند، پس یک عده ﴿مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ﴾، اما این تقسیم دو ضلعی که ﴿اَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ﴾، معلوم می‌شود که اینها ظالم را در برابر مسلمان قرار دادند. اگر این شخص اسلام می‌داشت، اسلامش اسلام واقعی بود که به کسی ظلم نمی‌کرد. بعد این حرف را زدند. معلوم می‌شود مسئله معاد را کاملاً فهمیدند، اینها در مجلس درس پیغمبر بود، اینها را که از جای دیگر نفهمیدند.

وَ اَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً (15)

چون در قرآن دارد که ﴿وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ﴾ این در آیات هست.
ما یک حطب داریم، یک وقود داریم، چیزی که در این حطب وقودگرفته مشتعل می‌شود. در این کوره‌های بلند ذوب آهن می‌بینید که اوّل یک سلسله مواد سوخت و سوز می‌آورند، حالا یا ذغال سنگ است یا گازوئیل است یا نفت است، اینها می‌آورند. بعد وقود را «وقود»؛ یعنی «ما تُوْقَدُ به النار» یا آتشزنه یا آتشگیره آن را می‌آورند، وقتی که وارد این ذغال سنگ کردند یا این نفت کردند، این کوره گُر می‌گیرد. وقود «ما تُوْقَدُ به النار»، وقود غیر از هیزم است.

پس ما یک هیزم داریم که مواد سوخت و سوز اوّلیه است؛ مثل ذغال سنگ. یک وقود داریم که «ما تُوْقَدُ به النار» این «ما تُوْقَدُ به النار»، وقتی به این ذغال سنگ یا به این هیزم رسید، این گُر می‌گیرد، وقتی گُر گرفت دیگر مثل آهن را آب بکنند، می‌ریزند در این کوره. جهنم هم همین‌طور است، یک سلسله امور هیزم هستند، یک سلسله امور وقود هستند، وقتی کاملاً جهنم مشتعل شد، آن وقت ﴿فَاَلْقُوهُ فِی الْجَحیم﴾.
در قرآن کریم فرمود: ﴿وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ﴾، درباره «حجاره» گفتند آن سنگ‌هایی که اینها تراشیدند و بت‌هایی که می‌پرستیدند، اینها هست؛ حالا ممکن است سنگ‌های دیگری هم باشد. «وقود» را گفت: ﴿کَدَاْبِ آلَ فِرْعَوْنَ﴾، آل‌فرعون همان‌طوری که در دنیا جزء ائمه کفر بودند، عده‌ای را سوزاندند، در قیامت هم ﴿یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَاَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ﴾; اینها هم می‌شوند جزء «وقود النار». وقتی فرعون وارد جهنم شد، این گُر می‌گیرد. وقتی گُر گرفت، بقیه را هم در جهنم می‌اندازند.
گفت حطب جهنم ظالمون هستند؛ ولی ما که مسلمان هستیم، محفوظ هستیم. در بین ما چند خط فکری است، فاصله هم هست، طرائق است، یک؛ قطعه قطعه شده، جدا شده است، دو؛ اما این نورانیت اسلام هم ما را به وحدت دعوت کرد هم ما را به توحید.

﴿وَ اَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّریقَةِ لَاَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً﴾16﴾


از این بعد خود کلمات الهی شروع می‌شود. در کلمات الهی فرمود: ﴿وَ اَنْ لَوِ اسْتَقامُوا﴾،

آن ﴿الْقاسِطُونَ﴾ قبلی «الف و لام» آن برای خود آنهاست؛ که «مِنّا، مِنّا» می‌گویند؛ اما آیه پانزده این است که ﴿وَ اَمَّا الْقاسِطُونَ﴾، «الف و لام» آن «الف و لام» جنس است؛ چه ظالم چه کافر، ما اینها را از مجلس درس یاد گرفتیم. آن ﴿مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ﴾ که خود بلد بودیم، ما این طوری هستیم، بعضی‌ها مسلمان هستند، بعضی‌ها کافر؛ اما آنچه ما از این مجلس درس یاد گرفتیم، این است که کسی که ظالم است، خودش گُر می‌گیرد. این را ما اینجا فهمیدیم و ذات اقدس الهی همین را امضا کرده است. بعد فرمود درست است، اینها انذار هستد؛
ولی ﴿وَ اَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّریقَةِ لَاَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً﴾
همان‌هایی هم که شما می‌گویید قاسط هستند، اگر قاسط نبودند چه انسان چه غیر انسان و کلّ جنّ و انس، اینها در راه باشند، ما به‌اندازه کافی روزی به اینها خواهیم داد: ﴿وَ اَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّریقَةِ لَاَسْقَیْناهُمْ﴾،
این را مستحضرید که «سقی» خودش متعدی است: ﴿یُطْعِمُنی‌ وَ یَسْقینِ﴾، «ساقی و سقا» اینها متعدی است؛ اما باب «اسقاء»، یک وقت می‌گوییم ما یک لیوان آب دادیم به این زید، «سقیتُ». یک وقت می‌گوییم این شطّ فرات را باز کردیم به روی این منطقه می‌گوییم: ﴿لَاَسْقَیْناهُمْ﴾، این دریاچه را یا این رود فراوان را دادیم به این منطقه. اینجا جای «اسقاء» است با اینکه «سقی» خودش متعدی است. این «اسقاء» که مبالغه را می‌رساند، می‌فرماید اگر اینها به راه باشد، ما باران می‌فرستیم نه تنها یک قطره آب به اینها بدهیم، از سنخ ﴿یُطْعِمُنی‌ وَ یَسْقینِ﴾ نیست. از سنخ ﴿لَاَسْقَیْناهُمْ﴾ است، باران فراوان می‌فرستیم، دریاچه‌هایشان را پُر می‌کنیم، چشمه‌هایشان را پُر می‌کنیم، چاه‌هایشان را پُر می‌کنیم.


لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً (17﴾

فرمود، اگر بشر و جن در طریق مستقیم باشند، ما تمام نیازهای اقتصادی اینها را فراهم می‌کنیم؛ اما این به عنوان کرامت نیست نه به آنها که دادیم نشانه تکریم است نه آنها که ندادیم نشانه توهین. ما هر دو را به عنوان آزمون در معرض قرار می‌دهیم: ﴿وَ اَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّریقَةِ لَاَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً﴾؛
 آب فراوان، ﴿لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ﴾؛ تا بیازماییم..

اینجا هم فرمود ابتلاء است. حالا آن سالی که خشکسالی است، ابتلاء است. سالی که ترسالی است، ابتلاء است. اکرام در قیامت روشن می‌شود: «انَّ الْغِنَی وَ الْفَقْرِ بَعْدَ الْعَرْضِ عَلَی اللهِ»، هر چیزی که در دنیا ذات اقدس الهی مقرّر کرد، یک آزمون است: ﴿لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ﴾. اگر اینها راه راست رفتند که فیض ادامه دارد؛

اما ﴿وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ﴾، اگر از یاد پروردگار غافل باشند: ﴿یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً﴾،
 «سَلَک» مستحضرید که هم لازم استعمال شده است که فلان کس سالک «الی الله» است هم متعدی استعمال شده است که درباره تنظیم آب‌های زیر زمین است که ﴿فَسَلَکَهُ یَنابیعَ فِی الْاَرْضِ﴾، حالا یا براساس تضمین است مفعول را مخصوصاً مفعول دوم را با تضمین می‌گیرد یا نه؟ اینجا هم مفعول دوم را گرفته، نه تنها یک مفعول شد، متعدی است؛ بلکه دو مفعول است. عذاب «صَعَد»؛ یعنی عذاب صاعد. عذاب فائق. عذاب برتر. عذاب نفس‌گیر؛ مثل اینکه انسان بخواهد بالا برود در اثر کمی اکسیژن و امثال آن نفسش بند می‌آید. این را می‌گویند عذاب صَعد. عذابی که صاعد باشد، فوق قدرت شخص به حسب ظاهر باشد، این عذاب نفس‌گیر است. فرمود اگر کسی بی‌راهه رفته است: ﴿یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً﴾. این یک بخش از وحی است.


وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ اَحَداً (18)

﴿وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ﴾؛بگو مسجد برای خداست یعنی «قل اوحی الیَّ ان المساجد لله»،
که اینها همه عطف است بر اوّل این سوره، بگو مسجد برای خداست.
اقوال پنج‌گانه‌ای که فخر رازی نقل کرده. و اینها را به طور پراکنده زمخشری هم در کشاف نقل کرده،  البته نه به این نظم و سایر مفسّران هم گفتند عبارت از این است که منظور از این مساجد یا در معبدها مثل آنچه مربوط به یهودی‌هاست، مسیحی‌هاست، در معبدها غیر خدا را عبادت نکنید یا مساجد مطلق زمین است که «جُعِلَ لِیَ الْاَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُورا»] یا مساجد، یعنی صلوات، یعنی در موقع نمازها غیر خدا را عبادت نکنید یا مخصوص مسجد النبی و یا مسجد الحرام در مکه و مدینه است که اینها «لله» است یا طبق بیان نورانی امام (سلام‌الله‌علیه) در جریان داوری که در عصر یکی از خلفای عباسی حضرت بیان کردند که چون، ﴿اَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ﴾، منظور مواضع سبعه است؛ یعنی جبهه، پیشانو که در هنگام سجده روی زمین است، کفّتین، رُکبتین و ابهامین. آن انگشت‌های بزرگ دو پا، دو زانو، دو کف دست و جبهه.
یعنی این جایی که برای خدا باید سجده کند، این را مخصوص این توحید بدانید، با این اعضا و جوارح برای غیر خدا سجده نکنید، اینها برای خداست. ﴿وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ﴾؛ یعنی شما که بخواهید به خاک بیفتید، فقط برای خدا هست
و اگر بر مسجد النبی و مسجد الحرام و اینها باشد، آنها یا یک مسجد است یا دو تا مسجد. نه یک مسجد را می‌گویند «المساجد»، نه دو مسجد را می‌گویند «المساجد»، پس مسجد النبی و مسجد الحرام، اینها معیار نیست. هر مسجدی و این بیان نورانی امام (سلام‌الله‌علیه) یعنی اگر بخواهید شما به خاک بیفتید، فقط برای خداست. اینها هم باید به سجده بیفتد، یک؛ هم «موحّداً لله» باید برای خدا سجده کنند، دو.


وَ اَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً (19﴾

﴿وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ اَحَداً﴾؛
چون خود وجود مبارک پیغمبر (علیه و علی آله آلاف التحیة و الثناء) دارد این بیان را می‌کند، از خود به عنوان «عبدالله» یاد کرده است نه از خود به عنوان نبیّ یا رسول، ﴿اَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً﴾، حالا «تلبّد»؛ یعنی تظاهر.
وجود مبارک حضرت که مشغول نماز می‌شد، عده‌ای جمع می‌شدند برای آزار و ایذای آن حضرت یا تماشای آن حضرت.
در مکه این‌قدر نبود که ما بگوییم منظور نماز جماعت بود، نماز جماعت آن حضرت زیاد شلوغ بود، عده‌ای به او اقتدا می‌کردند. در مکه این صحنه نبود.
این تلبّد و تظاهر علیه آن حضرت، سه قول دارد: یا خصوص مشرکان بودند یا خصوص جنی‌ها بودند یا مختلط از جن و انس بودند.
، گروه گروه جمع می‌شدند، برای ایذاء یا ببینند و تماشا کنند که حضرت چه می‌گوید!

حضرت نمازش را خواند، بعد گفت من بنده خدا هستم، یک؛ نه خیری بالذات از من به شما می‌رسد، دو؛ نه شرّی بالذات از من به شما می‌رسد، سه؛ چون ضارّ و نافع ذات اقدس الهی است.
من فقط پیام او را می‌رسانم، یک؛ خودم پیشاپیش قبل از شما به این پیام عمل می‌کنم، دو و اگر ـ خدای ناکرده ـ لحظه‌ای بلغزم، احدی مرا نمی‌یابد، مگر لطف خدا، سه.
اینها توضیح موحّدانه بود که فرمود اینها را به مردم بگو، به جامعه مکه بگو.
این «لِبَد»، جمع یا اسم جمع است. «تلبّد»؛ یعنی تظاهر همه حمله کردند که او را آزار کنند. .


قُلْ اِنَّما اَدْعُوا رَبِّی وَ لا اُشْرِکُ بِهِ اَحَداً (20)

قُلْ اِنَّما اَدْعُوا رَبِّی﴾، یک؛ و در این دعوت مشرک نیستم، احدی را شریک او قرار نمی‌دهم؛ نه جن، نه انس، نه فرشته: ﴿وَ لا اُشْرِکُ بِهِ اَحَداً﴾، این از نظر اعتقاد. از نظر اثرگذاری، من نه مالک خیر هستم نه مالک شرّ، مثل شما بنده هستم:

﴿قُلْ اِنِّی لا اَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً﴾21﴾

یعنی نه ضرر، نه نفع، نه هدایت، نه ضلالت، فقط من تبلیغ می‌کنم، اختیار به دست خود شماست. ﴿قُلْ اِنِّی﴾؛ یعنی ﴿اُوحِیَ اِلَیَّ﴾ که من بگویم، من هیچ ادعایی ندارم غیر از اینکه عبد هستم:

قُلْ اِنِّی لَنْ یُجیرَنی‌ مِنَ اللَّهِ اَحَدٌ وَ لَنْ اَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً (22)
﴿اِنِّی لَنْ یُجیرَنی‌ مِنَ اللَّهِ اَحَدٌ﴾،

«جِوار»؛ یعنی پناهندگی. این دعای «مجیر»، یعنی تنها کسی که پناه می‌دهد اوست. این دعای «مجیر»؛ یعنی پناه بردن به خدایی که غیر از او احدی مجیر نیست: ﴿لَنْ یُجیرَنی‌ مِنَ اللَّهِ اَحَدٌ﴾، یک؛ ﴿وَ لَنْ اَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً ٭ اِلاَّ بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ﴾، دو. «ملتَحَد»؛ یعنی سنگر. ﴿وَ لَنْ اَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً﴾؛ یعنی سنگر، یعنی پناهگاه. پناهگاه همان فیض اوست. او فرمود: «کَلِمَةُ لا اِلَهَ اِلا الله حِصْنِی‌» «حصن»؛ یعنی دژ، یعنی قلعه، یعنی پناهگاه.

اِلاَّ بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَاِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها اَبَداً (23) ﴾
من چه پیامی از او دارم؟
﴿اِلاَّ بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ﴾،
وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَاِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها اَبَداً﴾،
این مخصوص جن و انسان و امثال آنان است. آن وقت حالا مسئله قیامت مطرح است: ﴿حَتَّی اِذا رَاَوْا ما یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ اَضْعَفُ ناصِراً وَ اَقَلُّ عَدَداً﴾.

حَتَّی اِذا رَاَوْا ما یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ اَضْعَفُ ناصِراً وَ اَقَلُّ عَدَداً (24)

ما سه طایفه آیات داریم درباره غیب؛

یک طایفه آیات دارد: ﴿اِلاَّ هُوَ﴾ این درست است؛ غیب را فقط ذات اقدس الهی می‌داند.
در طایفه ثانیه آیات فراوانی است که می‌گویند انبیا را خدا از غیب برخوردار کرد: ﴿تِلْکَ مِنْ اَنبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیها اِلَیْک﴾ به نوح گفته، به ابراهیم گفته، به موسیٰ گفته، به عیسیٰ گفته (ع) همه اینها را گفته که ﴿تِلْکَ مِنْ اَنبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیها اِلَیْک﴾ پس اینها می‌دانند.
آن که می‌گوید﴿اِلاَّ هُوَ﴾ یعنی «بالذات و بالاصاله». اینکه دارد این انبیا عالم به غیب هستند؛ یعنی به تعلیم الهی. این سه طایفه از آیات در بخش‌های فراوان بسیاری از مسائل را حل می‌کنند.

در جریان علم غیب، مخصوصاً درباره معاد همین‌طور است. فرمود اینها مسائل جهان‌بینی ماست، من خدا را می‌خوانم، دعا همان عبادت را هم دربرمیگیرد. «لا ادعوا»؛ یعنی عبادت نمی‌کنم. عبادت نمی‌کنم غیر او را، فقط او را عبادت می‌کنم، شرک هم نمی‌ورزم. من مشکل شما را حل نمی‌کنم، کسی هم در جهان نیست که مشکل مرا حل کند، فقط خدا. من سنگر و پناهگاه و دژ و حصنی غیر از خدا ندارم. هیچ ارتباطی با او ندارم، مگر اینکه پیام او را می‌رسانم. این‌طوری که شما تلبّد می‌کنید، تظاهر می‌کنید، هم کثرت خود را به روی من می‌کشید هم نصرت خودتان را که یاور یکدیگر هستید، علیه من اظهار می‌کنید، روزی صحنه برمی‌گردد. آن روز کیفر و پاداش معلوم می‌شود که چه کسی ناصرش کم است، چه کسی ناصرش زیاد. چه کسی عددش کم است، چه کسی عددش زیاد؛ یعنی روز قیامت. این قیامت چه وقت است؟ من نمی‌دانم!

اوّلین طایفه‌ای که مربوط به غیب است، دارد: ﴿عالِمُ الْغَیْبِ﴾، این لسان، لسان حصر است؛ یعنی او می‌داند که قیامت چه وقت است. تعبیر دیگر این است که ﴿فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ﴾، یک وقت است می‌گوییم «الغیب» را می‌داند، این غیب صاحبی ندارد، این جهان غیب است. یک وقت می‌گوییم ﴿عَلی غَیْبِهِ﴾، معلوم می‌شود که غیب، «غیب الله» است. اگر غیب، «غیب الله» است کسی اطلاع ندارد، پس به دو دلیل حصر از این دو کلمه استفاده می‌شود: ﴿عالِمُ الْغَیْبِ﴾، یک؛ ﴿فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ﴾، این دو. پس بالذات خدا عالم است: ﴿عالِمُ الْغَیْبِ﴾ است، «لا یعلم الغیب الا هو»؛ اما همه این صحنه‌ها را که شما می‌بینید غیب است که ذات اقدس الهی دارد به پیغمبر خبر می‌دهد. در آسمان‌ها چه خبر بود؟ پیغمبر چه می‌داند! جن‌ها کجا تا کجا می‌رفتند و تیر می‌دیدند؟ پیغمبر چه می‌داند!
. این پیغمبری که دارد از آسمان خبر می‌دهد، از زمین خبر می‌دهد، از جن خبر می‌دهد، از انس خبر می‌دهد، علم غیب است. این را چه کسی به او داد؟ ذات اقدس الهی!

«فتحصّل ان‌هاهنا ثلاث طوائف: »
طایفه اُولی این است که علم غیب را فقط خدا می‌داند، البته! ذات هم برای اوست. طایفه دوم این است که وجود مبارک حضرت رسول (علیه الصلاة و علیهم السلام) غیب را می‌داند به دلیل اینکه گزارش دادند، این همه اخبار غیبی بود که آنها گزارش دادند، وقتی جمع بکنیم که چگونه از یک طرف آیات حصر است که غیب را فقط خدا می‌داند، از طرفی آیاتی داریم که غیب را پیغمبر می‌داند، این شاهد جمع آن طایفه ثالثه است که ﴿فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ اَحَداً ٭ اِلاَّ مَنِ ارْتَضی﴾.

بنابراین این سه طایفه ثابت می‌کند که خدا ذات اقدس الهی ﴿عالِمُ الْغَیْبِ﴾ است بالذات،
اهل‌بیت ﴿عالِمُ الْغَیْبِ﴾ هستند بالعرض ،
و این فیض را ذات اقدس الهی به اینها داده است، نه خودشان کسب کردند، نه از جای دیگر گرفتند.


اِلاَّ مَنِ ارْتَضی‌ مِنْ رَسُولٍ فَاِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً (27)لِیَعْلَمَ اَنْ قَدْ اَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ اَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ اَحْصی‌ کُلَّ شَیْ‌ءٍ عَدَداً (28)
: ﴿عالِمُ الْغَیْبِ﴾ این لسان، لسان حصر است، این یک؛ ﴿فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ﴾، نه «علی الغیب». غیب برای اوست. ﴿یُظْهِرُ﴾؛ یعنی آگاه نمی‌کند. «ظهر»؛ یعنی شفاف و روشن شد. ظهور یعنی بروز. هیچ کسی را آگاه نمی‌کند، مگر کسی را که خدا او را به عنوان رسول بپسندد. ﴿فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ اَحَداً ٭ اِلاَّ مَنِ ارْتَضی‌ مِنْ رَسُولٍ﴾،
این نکره در سیاق نفی است. ﴿اِلاَّ مَنِ ارْتَضی‌ مِنْ رَسُولٍ﴾، این رسول را در پنج بخش ما معصومانه تامین می‌کنیم.
این رسول را عالم غیب می‌کند. آن وقت به این رسول در پنج بخش آگاهی می‌بخشد تا جامعه را هدایت کند.

﴿فَاِنَّهُ﴾، ذات اقدس الهی،
﴿یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ﴾؛ یعنی پیش روی پیغمبر؛ یعنی سطح جامعه.
﴿وَ مِنْ خَلْفِهِ﴾، پشت‌سر او از ﴿وَ اَوْحی‌ فی‌ کُلِّ سَماءٍ اَمْرَها﴾ هست تا برسد ﴿بِاَیْدِی سَفَرَةٍ ٭ کِرَامٍ بَرَرَةٍ﴾، اینها هم که گفتند: ﴿فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً﴾، این برای پشت‌سر است. از پشت‌سر پیغمبر تا خود پیغمبر مصون است.
درباره خود پیغمبر آن سه طایفه است که در بخش‌های دیگر آمده که ﴿وَ اِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ عَلیمٍ﴾ هست، ﴿سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی﴾ هست، ﴿وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی ٭ اِنْ هُوَ اِلاّ وَحْیٌ یُوحَی﴾ هست. این سه بخش را آنجا تامین کرده، می‌شود چهار بخش.
﴿یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ﴾ که رابطه پیغمبر با جامعه است، ﴿وَ مِنْ خَلْفِهِ﴾ که رابطه پیغمبر با عرش الهی است، این دو.
چرا این کار را می‌کند؟ ؟؟!
تا معلوم بشود که حجت خدا به مردم رسید: ﴿لِیَعْلَمَ اَنْ قَدْ اَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ اَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ اَحْصی‌ کُلَّ شَیْ‌ءٍ عَدَداً﴾، این همان عقلانیت وحیانی است .
عقل وحیانی، عقلی است که وحی را می‌شناسد، یک؛ آثار و برکات وحی را کاملاً می‌شناسد، دو؛ و می‌داند این وحی فقط از دستگاه ذات اقدس الهی ساخته است، این سه و می‌فهمد اگر بخواهد بالنده بشود، از وحی باید کمک بگیرد، چهار و احکام و فواید دیگر.


والحمدلله رب العالمین 🤲


📚تفسیر تسنیم