آیات مربوط به ارتداد در قرآن
آیات در خصوص ارتداد به سه دسته تقسیم می¬شوند:

1-دسته اول آیاتی هستند که واژه ارتداد در آن بکار رفته است.( آیه 217 سوره بقره، آیه 54 سوره مائده،)

2-دسته دوم آیاتی هستند که واژه ارتداد در آن بکار نرفته است. بلکه کفر بعد از ایمان آمده است؛( یعنی مفهوم برگشت دین در آن است) ارتداد هم در واقع کفر بعد از ایمان است.( آیات 90 آل عمران، 106 و86و 77آل عمران و ، آیه 137 سوره نساء.)

3-دسته سوم آیاتی هستند که در آن مشاّقه با رسول یا مشاّقه با خدا در آن ذکر شده است.( مشاقه یعنی لجاجت کردن با خدا و رسول) آیه 13 سوره انفال ، آیه 32 سوره محمد و آیه 4 سوره حشر)

نکته: یک دسته از آیات به منافقین پرداخته ولی علماء شیعه کمتر به منافقین پرداخته¬اند؛ که البته یک بحث حکومتی است.( منافقین در قرآن کرارا آمده است که اینها به خاطر این مجازات می¬شدند که داعیه حکومت داشتند؛ اگر منافقین، داعیه حکومت نداشتند، این مجازات خاص(قتل) متوجه آنها نمی¬شد.( کنار ارتداد بحث نفاق مطرح می¬شود)
ابوالعلا معری، دین نداشته و حرفهای کفرآمیز می¬زده، از جمله می¬گفته: آدمی که عقل نداره دین دارد و آدمی که دین داره عقل ندارد. این در حالی است که وی مجازات نشده است.


بررسی آیات دسته اول:

1-آیه 217 سوره بقره که می¬فرمایند: من یرتدد منکم عن دینه... چناچه آیات قبلش را نگاه کنیم مربوط به ماههای حرام است؛ می¬توانیم از این آیه استفاده کنیم که در زمان پیغمبر و نزول وحی عده¬ای از مسلمانان به سنت کفر می¬گرویدند و بالعکس؛ این در حالی است که در قرآن مجازاتی برای آنها تعیین نشده است.
ترجمه: هرکس از شما از آئینش برگردد و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال او در دنیا و آخرت بر باد می¬رود و چنین کسانی اهل دوزخند.

2-یک آیه دیگر هست که خدا خطاب به مسلمین می¬کند که شما درگیر نشوید و دخالت نکنید؛ این آن مسئله را تایید می¬کند که باور انسانها چه قبل از اینکه وارد حوزه دین می¬شوند و چه بعد از اینکه وارد حوزه دین می¬شوند و انکار می¬کنند، مجازات اخروی دارد.

بر این اساس در قرآن چنین مجازاتی(قتل) برای ارتداد وجود ندارد، البته منکر مجازات اخروی نمی-شویم، و مجازات اخروی وجود دارد. بحث بر سر این مسئله است که مجازات دنیوی (قتل) در قرآن نیامده است.( بنابراین نه شان نزول آیات و نه استناد فقها در مسائل مربوط به ارتداد به این آیات نبوده است.)

[b]نکته:[/b] آیا آیاتی از قرآن که حکمی قطعی در آن باشد که مربوط به زمان خودش باشد و همچنین قابل اجرا در زمان خودش باشد ولی در زمان ما قابل اجرا نباشد، هست؟

در پاسخ به این سوال باید گفت که بله داریم، بدین صورت که آیات دوجور هستند:

1-یک وقت موضوعش الان نیست، به عنوان مثال: نساءالنبی، ای زنان پیغمبر اگر فحشا کنید مضاعف می¬شود؛ که الان موضوعیت ندارد.

2-یک وقت اینطور نیست که موضوعیت نداشته باشد، پس قابل اجرا نیست، (خطابات مشافهه) یعنی خطابهایی که مخاطبش افراد آن زمان بوده¬اند؛ مشهور اصولیین معتقدند که مخاطب تنها حاضرین بودند.

ممکن است کسی بگوید: این مسئله ارتداد که در آیات مربوط به ارتداد آمده و حکمی در آن آیات نیامده، مربوط به زمان پیامبر است و شامل زمان ما نمیشود. در پاسخ به این شبهه میتوان گفت: علما در هیچکدام از آیات بغیر از خطابات مشافهه که عمدتا جمله خبریه است، قائل به این نیستند که تنها مربوط به زمان پیغمبر است بلکه شامل تمام زمانها می¬شود.

[b]نکته:[/b] سیوطی در خصوص آیه 54 سوره مائده ( یا ایها الذین آمنوا من یرتد) معتقد است، این آیه را به عنوان خبر ارتداد ذکر کرده¬اند، یعنی اینطور معنا کرده که خداوند می¬خواسته بگوید: بعد ها مرتدینی پیدا می¬شوند و این خبر است؛ می¬دانیم که در تاریخ اسلام جنگ¬هایی داشته¬ایم به نام جنگهای ردّه؛ سیوطی معتقد است این خبر از آن ارتداد می¬دهد؛ طبیعی است زمانی که این آیه نازل شد، اهل بصره که مخالفت با حضرت علی(ع) می¬کنند؛ وجود نداشتند.

نکته: ما در قرآن کریم شاهد دو گونه تفسیر خواهیم بود؛ یک تفسیر همان روشن کردن معنا است؛ و یک گونه دیگر از آن تاویل است که بدین صورت که بیائیم واقعیه¬ای را که اتفاق افتاده و مشابه با واقعیه است که در زمان پیغمبر و شان نزول آیه یا عمل پیغمبر بر آن تطبیق کنیم. امام حق دارد که این تاویل را بکند.
بر این اساس اینکه برخی گفته¬اند: این آیه مربوط به بصریون است، این بر اساس تاویل است و تاویل را ما مجاز نیستیم انجام بدهیم بلکه این تنها از ناحیه معصوم می¬باشد. بنابراین تاویلهایی که معصومین(ع) انجام داده¬اند را ما قبول داریم.

شایان ذکر است که در مکتب شیعه، ما غیر از مکتب میانه، دو مکتب دیگر( افراطی) داریم که یکی از آنها مکتب اخباریون است، آنها بر این باورند که همه چیز را باید از خبر بدست آورد. مکتب دیگر باطنی مذهب ها هستند که پیرو امام صادق(ع) هستند و همه چیزشان را از امام صادق(ع) گرفته¬اند. این گروه تاویل را خیلی زیاد جلو بردند.

دسته دوم از آیات مربوط به ارتداد:

همانطور که پیشتر گفتیم، آیاتی که واژه ارتداد در آن بکار نرفته¬اند بلکه کفر بعد از ایمان آمده است. آیه 90 سوره آل عمران، 106، 77، 86، سوره آل عمران؛ این آیات که در این قسمت از سوره آل عمران است، بیشتر اشاره دارد به این دارد که عده¬ای ایمان می¬دهند ثمن قلیل می¬خرند یا ایمانشان را می¬دهند و مرتکب کفر می¬شوند که همه مربوط به یهود است و هیچگونه ارتباطی با مسلمانهایی که از دین برگشته باشند و کفر را انتخاب کرده باشند ندارد، پس از این آیات ما نمی¬توانیم استفاده ارتداد بکنیم. در حقیقت این آیات ناظر به وقایع خاص یهود است که در زمان پیغمبر اتفاق افتاده است و هیچکدام از فقها این آیات را مستند برای ارتداد قرار نداده¬اند. بخاری در این خصوص معتقد است که کل این آیات مربوط به یهود است و دعوایی که بین مسلمانها و یهودیها بود. سیوطی هم بر همین عقیده است و ایشان هم اشاره کرده¬اند به دعوایی که بین مسلمانها و یهودیها بوده که یهودی می¬گفت برویم پیش محمد(ص) و مسلمان می¬گفت نمی¬آیم و بعد این آیه نازل شد که اینها می¬خواهند بروند پیش طاغوت؛ باید توجه داشت که در مورد یهودی که نباید آیه¬ای نازل شود در مذمت. بنابراین این دسته از آیات مربوط به یهودیان است.
سوره نساء آیه 89، در لباب النقول آمده که این آیه راجع به جنگ احد است، یک عده¬ای بودند که علیه پیغمبر توطئه می¬کردند؛ کل آیات ماقبل و بعدش را بگیریم راجع به منافقین است( گروهی بودند که از یهودیان نبودند ولی با یهودیان ارتباط داشتند).

بنابراین، به طور کلی، میتوان گفت که نمی¬توان از این آیاتی که کفر در آنها است استفاده کنیم که کفر لزوما معنایش ارتداد است بلکه بیشتر راجع به این هست که منافقین و یهودیان می¬خواستند مسلمانها، مسلمان نباشند و بر گردند از اسلام.

دسته سوم از آیات مربوط به ارتداد:[/b]

آیه 13 سوره انفال، که راجع به جنگ بدر است و هیچ ارتباطی با ارتداد ندارد، کفر و ایمان مقابل هم ایستادند.
آیه 4 سوره حشر، و آیه 6همین سوره که این آیه مربوط به انفال است،(انفال از نظر فقهی، یعنی اموالی که بدون جنگ به دست می¬آیند) یک عده¬ای با پیامبر مشاقه کردند که اینهم ارتباطی با ارتداد ندارد.
[b]نتیجه بحث:
می¬توان گفت: همچنان که فقها استناد نکردند و نویسندگان آیات الاحکام هم متعرض نشدند، نمی¬توان از این آیات ( ظاهر آیات و شان نزول آیات) هیچگونه استفاده¬ای بکنیم که این آیات مربوط به ارتداد است.

به عبارت دیگر اگر هم مربوط به ارتداد باشد به نحوی به معنای کلی قصه، یعنی یک نفر مسلملان بوده بعد کافر شده بعد دوباره مسلمان بشه، ان الذین آمنوا ثم کفروا... در این آیات آنچه را که فقها گفته¬اند که عبارت است از قتل مرتد از این آیات، استفاده نمی¬شود.

مبنای حکم فقها به قتل مرتد

روایات به صراحت گفته¬اند: که شخص مرتد باید کشته شود، و این نص است؛ در ابتدای امر، به نظر می-رسد، یک نوع تناقضی بین آیات و روایات باشد؛ چه¬آنکه، اگر مجازات مرتد کشتن بود، حق این بود که در قرآن به اشاره میشد.
محل بحث: اینست که چه اتفاقی افتاده است که فقها و قبل از آن روایات ما مجازات مرتد را قتل در نظر گرفته¬اند؟

واژه ارتداد در طول زمان از یک معنایی به معنای دیگر منتقل شده است، یعنی واژه مرتد که در روایات می¬گفتند، چیزی به ذهن متبادر می¬شد، بعدها آمدند این را تعمیم دادند.

به نظر می¬رسد ارتداد به معنای برگشت از دین است و گفتیم که برگشت از دین در قرآن هم آمده است کفروا بعد ایمانهم ...در قرآن مجازات قتل برایش ذکر نشده است و در روایات ذکر شده است، آن ارتدادی که در لسان فقها و در ضمن روایات که برایش قتل در نظر گرفته شده و توبه¬اش هم پذیرفته نمیشود، چیزی در حد محارب بوده است. چه¬آنکه، ارتداد یک معنایی دیگری در ذهن داشته است؛ ما در جامعه اسلامی، کسانی را داشته¬ایم که یک نوع نزدیکی به محاربه دارد، یعنی از دو لحاظ به محارب نزدیک است، یکی در کشتن و دیگر اینکه ، توبه محارب پذیرفته نیست، توبه مرتد هم پذیرفته نیست.

در جامعه اسلامی عموما افراد ناباور به دین حتی کسانی که آمدند به عنوان مسلمان تلقی شدند، تعریفی که ما از مرتد می¬کنیم، شامل آنها هم میشود.( یعنی یا انکار رسالت را بکنند و یا یکی از ضروریات دین که منجر به انکار رسالت می¬شود)

شایان ذکر است که ما در زمان پیغمبر، مصادیقی داشته¬ایم که زندیق بوده¬اند؛ یعنی کسی که منکر دین اسلام می¬شده ولی در جامعه اسلامی زندگی می¬کرده؛ ابن ابی الحجج که با مسلمانان هم مراوده داشته حتی در زمان امام صادق(ع) به مکه هم می¬آمده، با وجود اینکه غیر مسلمان را در مکه راه نمی¬دهند، حتی در مکه به امام صادق(ع) گفته بود، چطور شما دور این سنگها میگردید؛ امام آن مسئله فلسفی را در جواب به وی م¬گوید، (دفع ضرر محتمل). بطور کلی افرادی بودند که با بزرگان شیعه رفت و آمد داشته ( سید رضی، سید مرتضی) حتی آنها را هم دوست داشتند، پس چطور نگفتند آنها را بکشید؟!!

بنابراین قدر مسلم و فی الجمله علم اجمالی داریم که عده¬ای زندیق ایمان نداشتند و نه تنها ایمان نداشتند بلکه عدم ایمانشان را هم ابراز می¬کردند، اینها در جامعه زندگی می¬کردند و قدرتی هم بوده که اینها را بگیرند و به عنوان مرتد بکشند، ولی این اتفاق نیفتاده است.

این در حالی است که در زمان پیغمبر هم منافقین بودند، منافقین قطعا ایمان نداشتند چه¬آنکه، خداوند شهادت می¬دهد که اینها دروغ می¬گویند؛ پس در زمان پیبغمبر هم این نوع مرتد وجود داشته است.

بر این اساس، می¬توان ادعا کرد که ارتداد موجب قتل، یک معنای دیگری داشته است. چه¬آنکه در گذشته تا حدود صد سال پیش محور نظامها و حکومت¬ها دین بود؛ معمولا بر اساس دین اجتماع تشکیل می-دادند، بنابراین، آنچه از ابراز مسائل مربوط به دین که منجر به این میشد که حکومت خلل ببیند، با آن مبارزه می¬کردند و افرادی که اینکار را می¬کردند، تحت تعقیب قرار می¬دادند؛ به همین جهت است که، قاعده نفی سبیل در همین محدوده معنا می¬شود، ( قاعده نفی سبیل در محور تصمیمات دینی است).

بنابراین ارتداد هم در این حوزه معنا می¬شود، یعنی آن ارتدادی که ما با آن مبارزه می¬کنیم و مرتد را می-کشیم به این خاطر است که در آن جامعه محوریت با دین بوده و مرتد هم کسی نبوده که صرفا انکار ضروری دین بکند، بلکه همراه با انکار دین علیه دین قیام هم می¬کرده و این با بغاه هم فرق می¬کند، چه-آنکه، بغاه شمشیر می¬کشیدند و توطئه می¬کردند و توطئه آنها منجر به تضعیف موقعیت مسلمانها می¬شد، طبیعی است که در هر جامعه¬ای کسانی که موجب تضعیف شوند، آنها را مجازاتشان را قتل در نظر می-گیرند.

بنابراین با این قرائن و شواهد، می¬توان ادعا کرد که ارتداد در آن زمان و روایات و در آرائ فقها که بطور صریح گفته¬اند: مجازات مرتد قتل است؛ امر عقلایی بوده و زمینه دینی هم داشته است اما اگر بخواهیم بگوییم که ارتداد صرفا کسی که منکر شود؛ بله مرتکب گناه شده اما اینکه این شخص را به محض اینکه دینش را عوض کرده حکم به قتل او کنیم؛ این ظاهرا دلیل آنچنان قوی¬ای برایش وجود ندارد.آیات هم می¬تواند به گونه¬ای نظر ما را در این خصوص تقویت کند.
نتیجه این خواهد شد که اولا فقها درست گفته¬اند و روایات هم درست گفته¬اند، اما آنچه باعث شد که ما راجع به این مسئله تردید کنیم، خود معنای ارتداد است، ارتداد همراه با تضعیف دین و بخصوص تضعیف جامعه دینی، آن را باید مانعش شد و مجازاتش شدید است و قتل خواهد بود. اما اگر ارتداد اینگونه نبود، نباید روایات ناظر به این نوع باشد، یعنی این نوع تخصصا خارج است.
فرزانه احمدی؛ برگرفته از تقریرات درس (استاد محترم محمد جعفری هرندی)