امروزه سوالات و شبهات زیادی در خصوص مفهوم قلب در قرآن و جایگاه مغز بیان شده است. عده ای بیان می دارند که چرا خداوند از مغز یاد نکرده و تفکر را به قلب نسبت داده است. از آنجایی که این سوال من را نیز تحت تاثیر قرار داد بر آن شدم که تحقیقی در آیات قرآن انجام دهم و نتایج آن را با دیگران به اشتراک گذارم. قطعا این نتایج نمی تواند کاملا درست باشد و علم حقیقی تنها نزد خداوند است. لذا از خواننده محترم درخواست دارم هرگونه تردید و سوالی در این خصوص را نزد خود محفوظ دارد و به جستجوی آن برآید. باشد که شروعی برای آغاز تحقیق برای جویندگان راه حقیقت باشد.
بخش اول : بررسی منظور خداوند از قلب با بررسی محتوا و مفهوم آیات مرتبط
پس از بررسی تمامی آیاتی که خداوند در آنها به قلب اشاره کرده است و صفات و ویژگی هایی که برای آن بر شمرده می توان پی برد که واقعا منظور خداوند از قلب چیست.
خداوند قلب را وسیله ای برای اندیشیدن معرفی می کنند (أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا ... آيا در زمين گردش نكرده‏ اند تا دلهايى داشته باشند كه با آن بينديشند ... الحج 46) – (...لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا ... آنها قلبی دارند که نمی توانند درک کنند ... الأعراف 179)
یا در جاهای دیگری در مورد عقوبت کسانی که اندیشه نمی کنند می فرماید (...كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ... اين گونه خدا بر دلهاى كسانى كه نمى‏ دانند مهر مى ‏نهد. الروم 59) و یا اینکه می فرماید (... وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ ...بر دلهايشان مهر زده شده است در نتيجه قدرت درك ندارند. التوبة 87) بنابراین رابطه بسیار مستقیمی بین آنچه خداوند از قلب یاد می کند با اندیشه و تفکر وجود دارد.
خداوند قلب را محلی برای جمع شدن اندیشه ها و درونی ترین قسمت آدمی تشبیه می کند که انسان تنها خود از آن اطلاع دارد. (... يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ... به زبان خويش چيزى مى گفتند كه در دلهايشان نبود آل عمران 167) - (... فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ... در دلهايشان بيمارى است الحج 53) – (... فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ ... در دلهايشان انحراف است آل عمران 7) – (... ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ... در دلهايشان حسرتى قرار دهد آل عمران 156) – (إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ ... آنگاه كه كافران در دلهاى خود تعصب [آن هم] تعصب جاهليت ورزيدند الفتح 26)
بنابراین قلب علاوه بر اینکه اندیشه ایجاد می کند آن اندیشه را نگهداری می کند و محلی برای جمع آوری افکار است.
خداوند قلب را مختص انسان نمی داند و حتی جنیان را صاحب قلب می داند. (وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا ... در حقيقت بسيارى از جنيان و آدميان را براى دوزخ آفريده‏ ايم [چرا كه] دلهايى دارند كه با آن [حقايق را] دريافت نمى كنند الأعراف 179) از آنجاییکه جنس جن از آتش است لذا با استناد به همین آیه می توان پی برد که منظور خداوند از قلب نمی تواند یک تکه گوشت در درون قفسه سینه انسان باشد و مفهومی بالاتر را در نظر دارد.
خداوند قلب را موجودی می داند که می تواند نرم و یا سخت شود. حتی ممکن است انسانهایی ایمان داشته باشند ولی دلشان نرم نشده باشد که می فرماید. (أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ آيا براى كسانى كه ايمان آورده‏ اند هنگام آن نرسيده كه دلهايشان به ياد خدا و آن حقيقتى كه نازل شده نرم [و فروتن] گردد و مانند كسانى نباشند كه از پيش بدانها كتاب داده شد و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا كشيد و دلهايشان سخت گرديد و بسيارى از آنها فاسق بودند الحديد 16) – (ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ ... سپس دلهاى شما بعد از اين [واقعه] سخت گرديد همانند سنگ البقرة 74) – (أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ پس آيا كسى كه خدا سينه‏ اش را براى [پذيرش] اسلام گشاده و [در نتيجه] برخوردار از نورى از جانب پروردگارش مى‏ باشد [همانند فرد تاريكدل است] پس واى بر آنان كه از سخت‏ دلى ياد خدا نمى كنند اينانند كه در گمراهى آشكارند الزمر 39) خداوند رابطه مستقیمی بین سنگ دلی و یاد نکردن خداوند بیان می کند. یعنی کسانی که سنگ دل شده اند یاد خدا را نمی کنند زیرا یکی از صفات خداوند الرحمن و الرحیم است که با سنگدلی و قساوت قلب در تضاد است.
خداوند بسیاری از صفات را برگرفته از قلب می داند و تقریبا به ازای تمامی صفات رذیله یک صفت حسنه در قرآن به کار رفته است. این مجموعه صفات عبارتند از : نرم در برابر سخت. - آرامش و اطمینان در برابر بیم، مشغولی و پراکندگی و نفاق و انحراف - اندیشه گری در برابر کوری، تعصب، مهر و پوشش - ایمان در برابر بیماری شک و امتناع و انکار - خیر و شادمانی در برابر حسرت و انزجار - رافت، رحمت، الفت و خوش گمانی در برابر کینه، خشم و دلسختی - دل پاک در برابر دل زنگار بسته.

بخش دوم : ضعف علمی انسان
بسیاری از شبهات بیان می دارند که چرا خداوند قلب را به عنوان مرکز هوشیاری و ادراک بیان نموده در حالی که علم می گوید مغز مرکز تفکر و ادراک است. این موضوع از آنجایی ناشی می شود که انسان مسائل را با علم امروزی مورد سنجش قرار می دهد. حال آنکه باید پذیرفت بسیاری از مفاهیم علم نسبی هستند. بسیاری از آنها یا هنوز کشف نشده اند و یا اینکه با گذشت زمان مفاهیم آنها به کلی تغییر می کند. به عنوان مثال فیزیک کوانتوم یا نظریه جهانهای موازی یا انفجار بزرگ در طول زمان باعث ابطال بسیاری از نظریات قبلی شد. امروزه علی رغم پیشرفت های علمی گسترده به اعتراف دانشمندان ما هنوز درک صحیحی نسبت به فرایند ادراک و ارتباط قلب و مغز نداریم و این دانش همچنان در مرحله تحقیق و تکمیل است. به عنوان مثال در مقاله ای که اخیرا در سال 2020 برای اولین بار منتشر شد[1] دانشمندان توانستند وجود یک مغز کوچک (یک شبکه بسیار گسترده از نورونها و سلولهای عصبی) را در قلب کشف کنند که بسیاری از مکانیزم های ناشناخته بدن را بر عهده دارد و ما نسبت به کارکرد آن آگاهی کامل نداریم. کشف این موضوع این فرضیه علمی که تمامی ادراک انسان در مغز انجام می شود را زیر سوال می برد. به عنوان مثالی دیگر زمانی که سر یک پرنده از بدن او جدا می شود پرنده تا مدتی می تواند راه برود و یا حتی بال بزند در حالی مه ارتباط مغز با بدن کاملا قطع شده است. این نشان دهنده این موضوع است که تمامی شعور و ادراک انسان به مغز وابسته نیست. تجربیات نزدیک به مرگ (NDE) نمونه دیگری از اثبات این موضوع است. زیرا زمانی که مغز یک فرد کاملا می ایستد و از نظر علمی دچار مرگ مغزی شده است، با این حال فرد همچنان هوشیار و در حال سیر و سیاحت در اتاق عمل یا جاهای دیگر است و پس از بازگشت هوشیاری می تواند بسیاری از وقایع دوران توقف مغز را به خاطر بیاورد و با جزئیات بیان کند. همچنین تحقیقات جدیدی که در مورد اندازه گیری میدانهای الکترومغناطیسی قلب انجام شده و بیان می دارد که قلب قدرتمندترین منبع انرژی الکترومغناطیسی در بدن انسان است که بزرگترین میدان الکترومغناطیسی موزون را در بین اعضای بدن تولید می کند. دامنه میدان الکتریکی قلب حدود 60 برابر بیشتر از فعالیت الکتریکی تولید شده توسط مغز است [2]. همه این موارد نشان می دهد که کارکرد قلب بسیار گسترده تر و پیچیده تر از آن چیزی است که تاکنون کشف شده و از نظری علمی اثبات شده است.
بنابراین می توان نتیجه گیری کرد که ما با علم امروزی نمی توانیم واقعا فرایند ادراک و همچنین نقش قلب و مغز و ارتباطات آنها و کارکردشان را به طور قطعی بیان نماییم. اما می توانیم منظور خداوند از قلب را درک کنیم و آن اشاره به درونی ترین بخش آگاهی انسان دارد که می اندیشد و دارای صفاتی می شود و سپس مورد امتحان قرار می گیرد و درآخر بازخواست می شود.
و من الله توفیق
[1] https://www.sciencenews....erve-cells-within-heart

[2] https://www.heartmath.or...ted%20by%20the%20brain.