بخشي از سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی با موضوع دين وعدالت

جلسه دهم:28 خرداد 1395 –11رمضان 1436


آیا قرآن عدالت را صرفاً امری اعتباری که تابع امرالهی است می¬داند یا آنکه عدالت یک امر واقعی و مستقل از فرمان الهی است؟

این سوال را براساس آیاتی که از قرآن کریم بیان می¬شود مورد بحث قرار می¬دهیم. در قرآن کریم آیات مختلفی است که نشان می¬دهد مسأله حسن و قبح ریشه در عقل و فطرت انسان دارد و ما می¬توانیم به مثابه یک انسان خوبی ها و زیبایی را درک کنیم و این طور نیست که اگر دین و شرع نباشد بشر هیج سرمایه¬ای برای فهم خوبی و بدی ندارد؛ چه آنانی که دعوت انبیاء را پذیرفته¬اند چه کسانی که دعوت انبیاء را نپذیرفته¬اند.

آیات قرآن در این زمینه چند دسته است:

1. دسته اول آیاتی که سوالاتی را در برابر انسان قرار می دهد و از انسان می¬پرسد. مفاد این سوالات است که «ای انسان! تو که انسانی پاسخ این سوالات را نمی¬دانی؟» این¬ها سوالاتی است که یک پاسخ بیشتر ندارد و همه انسان¬ها نسبت به این پاسخ یگانه فهم یکسانی دارند.

مثل این آیه در سوره الرحمن: «هَلْجَزاءُالْإِحْسانِإِلاَّالْإِحْسانُ» (الرحمن/60) آیا پاسخ نیکی جز نیکی است؟ اگر به شما نیکی کردند جواب این نیکی را چگونه باید داد؟ این چه سوالی است که خدا در قرآن از انسان می¬کند؟این سوال از خدا نیست؛ بدین معنی که خدایا! ما که نمی¬دانیم پاسخ آن چیست، خودت جوابش را به ما بده! بلکه برعکس است: از انسان می پرسد آیا خودت نمی فهمی که باید خوبی را با خوبی پاسخ داد؟! پس سرمایه¬هایی نزد ما هست که بتوانیم این سوال را جواب بدهیم.

سوال دوم: «أَمْ نَجْعَلُ الَّذينَ آمَنُواوَعَمِلُواالصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقينَ كَالْفُجَّا»ر(ص/28) خدا در این آیه می پرسد آیا شما کسانی را که در زمین فساد می کنند با صالحین یکسان می¬بینید؟ این سوال هم یک پاسخ بیشتر ندارد: نه! این هم مشخص می¬کند برخی از ارزش ها را همه انسان¬ها می¬فهمند.

سوال سوم:«أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّماخَلَقْناكُمْ عَبَثاًوَأَنَّكُمْإِلَيْنالاتُرْجَعُون» (مؤمنون/15)‏این آیه می پرسد آیا شما نمی¬دانید کار عبث کردن قبیح است؟

اشعری می گوید ما هیچ کدام از این موارد را نمی¬فهمیم. خدا بخواهد مساوی قرار بدهد، کار عبث انجام دهد یا جزاء احسان را غیراحسان قرار دهد اشکالی ندارد؟ از نظر اشعری هیچ کدام از این¬ها پاسخ روشنی ندارد. ما می¬گویم هر انسان سرمایه¬هایی دارد که می¬تواند پاسخ این سوالات را بیابد.


2. آیاتی که در آن خداوندکسانی که غیرعقلایی و غیرعقلانی قضاوت می¬کنند را تخطئه می کند.

«أَمْ حَسِبَ الَّذينَ اجْتَرَحُواالسَّيِّئاتِ أَنْنَجْعَلَهُمْ كَالَّذينَ آمَنُواوَعَمِلُواالصَّالِحاتِ سَواءًمَحْياهُمْ وَمَماتُهُمْ ساءَمايَحْكُمُون‏» (جاثیه/21) کسانی که رفتارهای زشت می¬کنند و ظلم می¬کنند توقع دارند که ما آنان را با آدم¬های شایسته یکسان بیانگاریم؟

این معلوم می¬کند که عقل ارزش برابری به این رفتارهای نمی-دهد و با هم فرق می¬کنند. نمی¬توان با یک چوب راند. این¬هایی که فکر می¬کنند با همه زشتی¬هایی که دارند باید مثل انسان¬های پاک باشند بسیار حکم بدی می¬کنند. معلوم می¬شود که حکمی اتفاق افتاده و خداوند آنان را تخطئه می¬کند و می¬فرمایید که شما بد می¬فهمیدید و توقع بیجایی دارید.

3. گروه سوم از آیات قرآن آیاتی است که ظلم و فحشا را از خداوند نفی می¬کند. معلوم می شود که چیزی به نام فحشا و منکرات و فساد منهای دستور خدا وجود دارد و خداوند به آن¬ها دستور نمی¬دهد.
معروف¬ترین این آیات آیه 28 سوره اعراف است. اگر همه آیات را کنار بگذاریم، همین یک آیه برای آنکه نشان دهد مسأله حسن و قبح چیست کافی است.

«وَإِذافَعَلُوافاحِشَةًقالُواوَجَدْناعَلَيْهاآباءَناوَاللَّهُ أَمَرَنابِهاقُلْ إِنَّ اللَّهَ لايَأْمُرُبِالْفَحْشاءِأَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مالاتَعْلَمُون»(اعراف/28)

این عرب¬ها هر کار زشتی می¬خواهند انجام می¬دهند و بعد وقتی به آنان گفته می¬شود این کار را نکنید دو جواب می¬دهد. اول می¬گویند این جزء فرهنگ ماست و نیاکان ما این کار را می¬کردند (این جواب به بحث ما ربطی ندارد) اما جواب دوم این است که: خدا به ما دستور داده است.

پاسخی که به آنان داده شده این است: خداوند به پیامبر می گوید «قُلْ إِنَّ اللَّهَ لايَأْمُرُبِالْفَحْشاءِ» یعنی خداوند دستور به کار زشت نمی¬دهد و بیخود به حساب خدا نگذارید.

اینجا دو بحث است: اول اینکه آیا کاری که می¬کردند زشت هست یا نه؟ آنها نمی¬گفتند این اعمالشان زشت نیست؛ بحث صغروی نداشتند. می¬دانستند مرتکب اعمال زشتی هستند اما ادعا می¬کردند که خدا دستور به آنها داده است. آیه شریفه آمد و پیامبر مأمور شد که در جواب آنان بگوید خداوند دستور به کار زشت نمی¬دهد.
پس معلوم می¬شود کارهایی وجود دارد که ذاتاً زشت است؛ امر و نهی خدا تابع این است که این کار خوب است یا زشت. اگر کار بد هست خدا به آن امر نمی کند، و اگر خوب باشد امر می¬آید. پس منهای امر و نهی الهی چیزی وجود دارد.
اگر شما مثل اشاعره فحشا و بدی را بردارید و بگویید کار بد چیست؟ کار بد آن است که خدا گفته است نکن! پس فحشا یعنی چه؟ یعنی کاری که خدا از آن نهی کرده است. حال با این تصور معنای آیه چه می¬شود؟ می¬شود: خدا دستور نمی¬دهد به کاری که نهی کرده است! معنی ندارد. ادامه آیه هم همینطور است.

یا از نظر اشاعره قسط یعنی کاری که خدا به آن امر کرده است. پس معنای «قُلْ أَمَرَرَبِّي بِالْقِسْطِ» (اعراف/29) یعنی چه؟ یعنی خدا امر کرده به آنچه امر کرده است!! خیلی معنای مستهجنی است. وقتی بحث قسط و فحشاء پیش می¬آید معلوم می¬شود که زشتی و زیبایی دیگری ماورای امر و نهی الهی هست و خداوند می¬فرماید ما به کار زشت امر نمی¬کنیم. یعنی خداوند روی فهم ما از زشتی¬ها صحه می¬گذارد. این از مهم¬ترین آیاتی است که در این زمینه وجود دارد.

مرحوم علامه طباطبایی ، این آیه را اینگونه معنا می-کنند:«وظاهره أنماهوفحشاءفينفسه لايأمربهالله لاأن الله لوأمربهالمتكن فحشاء» هر چیزی که ذاتا زشت است خدا به آن امر نمی¬کند پس اگر خداوند امر کرده معلوم می¬شود که فحشاء نیست. جمع بین امر شدن و فحشاء امکان پذیر نیست.

این جا خوب است به مطلبی اشاره شود: اصلاً این نزاع و درگیری اشاعره و عدلیه بر سر اینکه خدا چگونه امر می¬کند درباره این بحث عدالت و حسن و قبح چه فایده¬ای دارد؟ اما این نزاع ها چه اثری دارد؟ در پاسخ باید گفت خیلی اثر دارد. یک اثر را عرض می¬کنم و باقی اثرات در جلسات آینده بیان می¬شود.

یک اثر این بحث ها این است: آنچه به خداوند نسبت داده می شود بر دو نوع است:

1. یک مجموعه دستورات مستقیم است که مثلاً در قرآن کریم آمده است. در این موارد معمولاً مشکلی از لحاظ انتساب آنان به خداو عدل بودن آنان نداریم. ممکن است مشکلی باشد ولی معمولاً مسلمان¬ها در این قسمت مشکلی ندارند. خداوند هم فرموده که نسبت به فحشاء امر نمی¬کنم. اگر هم مناقشه¬ای باشد به آنان می¬رسیم.
2. ولی نوع دوم دستورات چیزهایی است که مستقیم در منابع نیست و بعد از استنباط¬هایی از سوی علمای دین انجام می¬شود فرمانی صادر می¬شود.

در این جا مسئله حسن و قبح بسیار به کار می آید. هر روز یک دستوری، فرمانی، خط مشی¬ای یا سیاست¬گذاری ای مطرح می¬شود و توقع می-رود که اطاعت کنیم. در این جا کسی که به حسن و قبح ذاتی اعتقاد دارد عقل خود را فعال می¬کند و اگر عقل به این نتیجه رسید فرمانی بر خلاف عدالت دارد یا مطابق زشتی است زیر بار زور احدی نمی رود! می¬گویند که خدا گفته! جوابش آن است که «إِنَّ اللَّهَ لايَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ».

این کار فساد وظلم است و خداوند به فحشاء دستور نمی¬دهد و بیخود به خداوند نسبت داده شده است. در جریان زندگی اجتماعی سیاسی و حکومت¬ها، این دستوراتی که صادر می¬شود و دائماً هم آرم دین و خدا به آن زده می¬شود، گفته می¬شود مخالف با آنان مخالف با خداست. باید جواب دهد که این کار خوب است یا بد؟ من می¬گویم که این کار ظلم و فساد است و نباید به خداوند نسبت داد.

نقل روایتی که در چهار کتاب اصلی ما هست: یکی بصائر الدرجات،دیگری عیاشی، کتاب اصول کافی کلینی و غیبت نعمانی آمده است.
فردی به نام محمدبن¬منصور از امام کاظم پرسید معنی این آیه چیست:

«وَإِذافَعَلُوافاحِشَةًقالُواوَجَدْناعَلَيْهاآباءَناوَاللَّهُ أَمَرَنابِها»(اعراف/28) وقت کار زشتی انجام می¬دهند اینگونه دفاع می¬کنند: دفاع اول آن است که پدران ما این کارها را می¬کردند و دفاع دوم آن است که خدا به ما فرمان داده است.
«فماهذه الفاحشةالتي يدعون أن الله أمرنابها؟»امام کاظم (ع) در مقابل این سوال پرسشی مطرح کردند: تو تا حالا دیدی کسی اهل زنا و شرب خمر و سرقت باشد و بگوید این کار را خدا گفته است؟ محمدبن¬منصور گفت خیر! پس این آیه چیست؟ که هم مرتکب فسق می¬شوند و می¬گویند خدا گفته است. ما ندیدیم آدم های لاابالی که دم از خدا بزنند؛ اتفاقا آنها شجاعتی دارند و می¬گویند نه ما خودمان این کار را می کنیم. حضرت فرمودند پس این فاحشه¬ای که خدا می¬گوید از چه چیزی حکایت می کند؟ «فقلت: الله اعلم ورسوله» شما بهتر می¬دانید من که نمی¬فهمم این آیه چه می¬خواهد بگوید.

حضرت پرده می¬دارد و اصلاً کار امامت در تفسیر همین است؛ کار امام این است که آیه را در واقعیت زندگی انسان نشان ¬می¬دهد. منصور فکر می¬کرد که این امر ذهنی و فرضی است.

«فقال: فإن هذه في أئمةالجورادعواأن الله أمربالائتمامبقوم»
امام فرمود که این آیه مربوط به حکام ستمگر هست که وقتی هر غلطی می¬کنند می¬گویند خدا گفته است. تو اشتباه ذهنت به سمت زنا و شرب خمر و اینها رفته است؛اینها که اصلاً ادعای دین¬داری ندارند، این¬ها کی جا نماز آب کشیدند و کی گفتند ما مقدس هستیم؟هرگز! قیافه¬هایشان هم نشان می¬دهد کار به کار خداوند ندارند و این آشکار است. بلکه حکمای ستمگر هستند که ادعا می¬کنند که خداوند دستور داده به ما اقتداء کنید و امامت و رهبری ما را بپذیرید و از ما تبعیت کنید، در حالی که واقعیتی ندارد. جواب این است که شما فاسدید و خدا امر به تعبیت از فاسد نمی¬کند.

با این تفسیر این آیه در جریان تاریخ زنده می¬شود و آن نزاع کلامی نشان می¬دهد که مسأله جدی و واقعی است؛ با این آیه چشم مسلمان باز می¬شود.هنر ائمه همان است که مرحوم علامه طباطبایی زیاد از آن ذیل بحث¬های روایی اسم می¬برد که «الجری» است: آیات را در طول زمانساری و جریان می¬کنند و مصداق¬های نو در زندگی نشان می¬دهند.

علامه درباره این روایت اینطور می¬فرماید:
دوران هایی بر تاریخ مسلمانان گذشت و انسان¬های نابکاری مانند زیادبن¬ابی و فرزندش عبیدالله و حجاج بن یوسف بر آنحاکم بودند و سرنوشت جامعه اسلامی را برعهده داشتند. اما در اطراف تخت پادشاهی آنها چه کسانی قرار گرفته بود؟ چه کسانی از آن¬ها حمایت می¬کردند؟ در تریبون¬ها و نماز جمعه¬ها حمایت از آنان می¬کردند و در برابر آنان کرنش می¬کردند؟عده¬ای از علما بودند که فتوا می¬دادند که دستور این حاکم فاسد را باید اطاعت کرد، چون دستور او دستور خداست.

آیه می¬خواهد بگوید که مصادیق امر به فحشا بعد از پیغمبر در طول زمان را بشناسید. یکی از مصادیق آنان را امام کاظم (علیه السلام) معرفی می¬کند. یکی از آن¬هایی که می¬گفتند «ان الله امر بالفحشا» کسانی بودند که اطراف حاکمان جائر بودند و به مردم می¬گفتند که خدا خواسته و گفته و باید از دستور آنان اطاعت کرد. وظیفه دینی شما است که تن به خفت و -خواری و ظلم بدهید.

منطق این آیات و آن آیه این است که در مقابل دستور منتسب به دین، عدالت را نباید قربانی کرد. این معلوم می¬شود که آن دستورات دروغ است. هرچه به این نام به خدا نسبت داده شود این آیات به طور کلی آنان را می¬شوید و از بین می¬برد.
پس سرمایه عقل فطری را نباید از دست داد؛ ظلم ظلم است و با دستور هیچ کس و هیچ مقامی عدل نمی¬شود. ما عدلیه پذیرفتیم با دستور خدا هم ظلم، عدل نمی¬شود! چه برسد به دستور پیغمبر و جانشین پیغمبر و پایین و پایین¬تر! عدالت یک حقیقت است و بر سر این حقیقت باید ایستاد و به بهانه هیچ چیزی نباید عدالت را قربانی کرد.

حال کم کم به آن بحثی که قبلاً اشاره کردیم نزدیک می¬شویم که: عدالت مقیاس دین است نه آنکه دین مقیاس عدالت باشد.

برگرفته از كانال استاد محمد سروش محلاتي در تلگرام

كلمات كليدي:عدل عدليه عدالت حسن قبح دين

ویرایش بوسیله کاربر 1396/02/04 03:17:25 ب.ظ  | دلیل ویرایش: edit