سلام علیکم. از اینکه انسان خلیفة الله است ، شکی در آن نیست ، اما اینکه همهٔ آدمها خلیفه هستند یانه؟ به نظر می رسد نظر آقای دکتر نکونام درست باشد : رسولان الاهی خلفای او هستند، البته رسولان عام نه تنها رسل خاص. تأیید این نظر گفتهٔ امیرالمؤمنین است در دوجای نهج:۱- در وصیت ۲۵ به مأموران گرفتن خراج می گوید به مؤدی بگو« ارسلنی الیکم ولی الله و خلیفته» و در حکمت ۱۴۷ خطاب به کمیل می گوید:« اللهم بلی ! لا تخلوا الارض من قائم لله بحجة ... اولئک خلفاء الله فی ارضه» .
آیة الله طالقانی هم در پرتوی از قرآن ، ذیل همین آیه و برخی از آیات دیگر نظری تقریبا به همین مضمون دارد.

1. عرض من این بود که هیچ قرینه صریحی در سیاق آیه وجود ندارد که دلالت داشته باشد، آدم آمده است تا جانشین انسان های قبل از او باشد؛ بلکه به عکس سیاق آیه دلالت دارد، قبل از آدم، هیچ انسان دیگری وجود نداشته است؛ چون بعد از خلقت آسمان ها و زمین است که خلقت آدم مطرح می شود. ملاحظه فرمایید:👇
هُوَ الَّذي خَلَقَ لَکمْ ما فِي اْلأَرْضِ جَميعاً ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِکلِّ شَيْ‏ءٍ عَليمٌ (29) وَ إِذْ قالَ رَبُّک لِلْمَلائِکةِ إِنّي جاعِلٌ فِي اْلأَرْضِ خَليفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فيها مَنْ يُفْسِدُ فيها وَ يَسْفِک الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِک وَ نُقَدِّسُ لَک قالَ إِنّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ
این مضمون که خلقت آدم بعد خلقت آسمان ها و زمین بوده و نه بعد از خلقت انسان های دیگر، در عهد قدیم هم آمده است. در ادامه متنش را می آورم.
2. به نظر من نباید، مشتقات را به هم آمیخت و یکی را در تأیید معنای دیگری به خدمت گرفت. ما از لفظ مفرد خلیفه بحث می کنیم؛ نه از لفظ جمع خلفاء یا اشتقاق فعلی استخلف. خلط مشتقات باعث بدفهمی می شود. خلیفه به معنای حاکم بودن است؛ چناکه در آیه مربوط به حضرت داود ملاحظه می فرمایید.
در خصوص حضرت داود هم همان طور که خودتان چند سطر قبلش اشاره کردید، باید به موقعیت حضرت داود توجه کنید و آیه را فهم کنید. حضرت ابراهیم هرگز یک قاضی صرف نبود؛ بلکه او حاکم و پادشاه بود و قضاوت در روزگار گذشته از شئون حاکم و پادشاه به شمار می رفت؛ لذا شما نمی توانید حضرت داود را یک قاضی صرف بشمارید و بفرمایید که او حاکم و پادشاه نبوده است.
3. برای این که نیم نگاهی هم به کتاب مقدس داشته باشیم که به فرهنگ سامی تعلق دارد، متن ذیل را درباره خلقت آدم و حکومت او بر موجودات می آورم. در این متن به وضوح ملاحظه می کنید که سخن از حکومت کردن انسان است و لذا ما باید خلافت را در آیه بقره به معنای حکومت بگیریم:
* 24 و خدا گفت: «زمین جانوران را موافق اجناس آنها بیرون آورد بهایم و حشرات و حیوانات زمین به اجناس آنها.» و چنین شد. 25 پس خدا حیوانات زمین را به اجناس آنها بساخت و بهایم را به اجناس آنها و همة حشرات زمین را به اجناس آنها. و خدا دید که نیکوست. 26 و خدا گفت: «آدم را بصورت ما و موافق شبیه ما بسازیم تا بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان و بهایم و بر تمامی زمین و همة حشراتی که بر زمین میخزند حکومت نماید.» 27 پس خدا آدم را بصورت خود آفرید. او را بصورت خدا آفرید. ایشان را نر و ماده آفرید. 28 و خدا ایشان را برکت داد و خدا بدیشان گفت: «بارور و کثیر شوید و زمین را پر سازید و در آن تسلط نمایید و بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان و همة حیواناتی که بر زمین میخزند حکومت کنید.» (پیدایش، فصل1)
البته حکومت انسان بر موجودات نافی حکومت خود انسان بر انسان های دیگر نیست؛ چنان که ما در خصوص حضرت سلیمان ملاحظه می کنیم که او علاوه بر این که بر جنیان و پرندگان حکومت داشت، بر انسان ها هم حکومت داشت. به طور طبیعی، حاکم بر انسان ها یکی از انسان هاست؛ نه تمام انسان ها.
4.عنایت داشته باشید که موضوع بحث آیه بقره، خلافت کسی است که فساد نمی کند و خون به ناحق نمی ریزد و این با خلافت تمام انسان ها سازگاری ندارد؛ چون بسیاری از انسان ها فساد می کنند و خون می ریزند و این انبیاء هستند که به فساد نمی کنند و خون نمی ریزند.
ما در بیانات روایی نیز هرگز سخن از خلافت تمام انسان ها نداریم. در عرفان هم از خلافت انسان کامل سخن رفته است؛ نه تمام انسان ها.

1. ما از روایاتی می توانیم بهره برداری کنیم که با سیاق یا همنشین های خلیفه در آیه بقره سازگاری داشته باشد. در سیاق آیه بقره سخن از این است که خلیفه مجعول الهی فساد نمی کند و خون نمی ریزد و این با آن روایتی که شما آوردید و همه انسان ها را خلیفه خدا به شمار آوردید، سازگاری ندارد؛ چون بسیاری از انسان ها فساد می کنند و خون می ریزند.

2. من متنی که از تورات آوردم حاوی تعبیر حکومت انسان بر موجودات بود و بعد نیز افزودم که هرگز خلافت انسان بر موجودات نافی خلافت انسان بر دیگر انسان ها نیست و در این زمینه به حکومت حضرت سلیمان اشاره کردم که علاوه بر جنیان و پرندگان بر انسان ها هم حکومت داشت.

1. این که شما فسادگر و خون ریز بودن خلیفه را به معصیت آدم مستند ساخته اید، قیاسی مع الفارق صورت داده اید؛ چون فسادگری و خون ریزی مربوط به حوزه حق الناس است؛ اما معصیت آدم، مربوط به حوزه حق الله. آنچه آیه نفی کرده است، فساگری و خون ریزی انسان است. به علاوه، صیاق یفسد و یسفک، مضارعت است و دلالت بر استمرار و عادت دارد و این در حالی است که آدم، هرگز بر عمل خود استمرار نبخشید؛ بلکه توبه کرد، بر خلاف ابلیس.

2. به صرف سکوت الهی و تعبیر انی اعلم ما لاتعلمون، هرگز شما نمی توانید فسادگری و سفاکیت آدم را نتیجه بگیرید؛ چون همواره سکوت دلیل بر اثبات نیست؛ علاوه بر این که سنت الهی بر عدم تأیید فسادگری و سفاکیت است.

اين آيه در سياق منت نهادن است، البته منتى آميخته با عتاب، در اين آيه خلاصه اى از كرامت ها و فضل خود را مى شمارد، باشد كه انسان بفهمد پروردگارش نسبت به وى عنايت بى شترى دارد، و مع الاسف انسان اين عنايت را نيز مانند همه نعمتهاى الهى كفران مى كند.

از همينجا معلوم مى شود كه مراد از آيه، بيان حال جنس بشر است، صرفنظر از كرامتهاى خاص و فضائل روحى و معنوى كه به عده اى اختصاص داده، بنابراين اين آيه مشركين و كفار و فاسقين را زير نظر دارد، چه اگر نمى داشت و مقصود از آن انسان هاى خوب و مطيع بود معناى امتنان و عتاب درست درنمى آمد.

پس اينكه فرمود: (و لقد كرمنا بنى آدم ) مقصود از تكريم اختصاص دادن به عنايت و شرافت دادن به خصوصيتى است كه در ديگران نباشد، و با همين خصوصيت است كه معناى (تكريم ) با (تفضيل ) فرق پيدا مى كند، چون تكريم معنائى است نفسى و در تكريم كارى به غير نيست، بل كه تنها شخص مورد تكريم مورد نظر است كه داراى شرافتى و كرامتى بشود، به خلاف تفضيل كه منظور از آن اين است كه شخص مورد تفضيل از ديگران برترى يابد، در حالى كه او با ديگران در اصل آن عطيه شركت دارد.

امتياز و خصيصه انسان بين همه موجودات و نظر مفسرين در اين باره

حال كه معناى تكريم و فرق آن با تفضيل روشن شد اينك مى گوئيم: انسان در ميان. ساير موجودات عالم خصوصيتى دارد كه در ديگران نيست، و آن داشتن نعمت عقل است، و معناى تفضيل انسان بر ساير موجودات اين است كه در غير عقل از ساير خصوصيات و صفات هم انسان بر ديگران برترى داشته و هر كمالى كه در ساير موجودات هست حد اعلاى آن در انسان وجود دارد.

و خلاصه اينكه بنى آدم در ميان ساير موجودات عالم، از يك ويژگى و خصيصه اى برخوردار گرديده و به خاطر همان خصيصه است كه از ديگر موجودات جهان امتياز يافته و آن عقلى است كه به وسيله آن حق را از باطل و خير را از شر و نافع را از مضر تميز مى دهد.

تفسیر المیزان