خوف موسی از چه بود؟

به نام خدا

در آیه 10 سوره نمل ،به تبدیل عصای موسی به مار و سپس ترس موسی و خطاب خداوند به موسی که نترس،اشاره شده است.

أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّىٰ مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسَىٰ لَا تَخَفْ إِنِّي لَا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ * إِلَّا مَن ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ (نمل، 10-11)

و عصایت را بیفکن! -هنگامی که (موسی) به آن نگاه کرد، دید همچون ماری به هر سو می‌دود، (از ترس) به عقب برگشت، و حتی پشت سر خود را نگاه نکرد- ای موسی! نترس، که رسولان در نزد من نمی‌ترسند!

ارتباط ایه 11با 10چگونه است؟ایا استثنای الا پیوسته است یا منقطع؟مفسرین و مترجمین،ترجمه های مختلفی ارایه کرده اند.


کلمات کلیدی:موسی خوف رسول عصمت اژدها عصا

عصمت انبيا:ترس موسي از چه بود؟ ارتباط ايه با ظلم و توبه موسي چيست؟

در گفتمان قرآنی، انبیا و رسولان با دیگر افراد از نظر ارتکاب ظلم و معصیت و ذنب و خطا هیچ تفاوتی ندارند. خداوند هرکس را که مرتکب گناه بشود و بعد توبه کند، می آمرزد. فرق آدم و ابلیس این بود که ابلیس معصیت کرد، اما توبه نکرد؛ اما آدم معصیت کرد و توبه کرد و آمرزیده شد.

بر همین اساس، ترجمه آیه مورد بحث، آن چنان که ظاهر آیه دلالت دارد، به شکلی که آمده، صحیح است:

وَأَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّىٰ مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسَىٰ لَا تَخَفْ إِنِّي لَا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ * إِلَّا مَن ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ (نمل، 10-11)

و عصایت را بیفکن! -هنگامی که (موسی) به آن نگاه کرد، دید همچون ماری به هر سو می‌دود، (از ترس) به عقب برگشت، و حتی پشت سر خود را نگاه نکرد- ای موسی! نترس، که رسولان در نزد من نمی‌ترسند!

اگر بخواهیم، میان قبل و بعد ادات استثناء (در آيه 11)ارتباط برقرار کنیم، باید متناسب با سیاق، عبارتی را در تقدیر بگیریم و مثلا بگوییم: کسانی که ظلم کنند، نزد من می ترسند؛ مگر آنان که ظلم کنند؛ سپس کار بدشان را به کار نیک بدل کنند. آنگاه من آنان را می آمرزم و مورد شفقت قرار می دهم.
سیاق ناظر به مرسلان است؛ اما اثبات شیء نفی ما عدا نمی کند.

برخی از مفسران برای حل مشکل به منقطع بودن استثناء قایل شدند؛ اما منقطع بودن استثناء باعث از هم گسیختگی در آیه می شود. چنان می نماید که تقدیرگیران راه مناسب تری را برگزیدند.
عبارت آیه این است که مرسلانی که ظلم کنند، نزد من می ترسند؛ مگر آن مرسلانی که ظلم بکنند؛ سپس سوء یعنی ظلم را به حسن تبدیل کنند.

چنین چیزی ویژه رسولان نیست. در آیات دیگر نظیر این معنا برای افراد دیگر هم گفته شده است. این که علمای شیعه میان رسولان و افراد عادی فرق قایل می شوند، با گفتمان قرآنی سازگاری ندارد.

نظیر آیه مورد بحث آیات دیگری هم هست؛ مثل:

أُولئِک جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ الْمَلائِکةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعينَ (87) خالِدينَ فيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ (88) إِلاَّ الَّذينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِک وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (89) آل عمران
یا مثل:
وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحيماً (110) نساء
یا مثل:
وَ الَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانينَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ (4) إِلاَّ الَّذينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِک وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (5)نور
یا مثل:
إِنَّما جَزاءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي اْلأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْديهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ اْلأَرْضِ ذلِک لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ (33) إِلاَّ الَّذينَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (34)مائده

وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما کسَبا نَکالاً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَزيزٌ حَکيمٌ (38) فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (39)مائده

يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ يَخْلُدْ فيهِ مُهاناً (69) إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِک يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً (70)فرقان

«مرسلون» در آیه هیچ خصوصیتی ندارد. فقط نقش اسمی دارد؛ نه نقش وصفی. به عبارت دیگر، حکم آیه به وجه وصفی «مرسلون» تعلق نگرفته است؛

نظیر آیه ذیل که قبح مسخره کردن عام است و به مؤمنان اختصاص ندارد و لذا عبارت «یا ایها الذین آمنوا» هرگز نمی تواند به این معنا باشد که غیر مؤمنان هیچ اشکالی ندارد که همدیگر را مسخره کنند و یا مؤمنان هیچ اشکالی ندارد که غیر مؤمنان را مسخره کنند. نفس مسخره کردن قبیح است؛ حال از هر که باشد:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ يَکونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى أَنْ يَکنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکمْ وَ لا تَنابَزُوا بِاْلأَلْقابِ (حجرات، 11)

تفسير آيه 10و 11 سوره نمل:ايا استثناي ايه 11 متصل است يا پيوسته؟ايا مرسلون توبه كار،نزد خدا ميترسند؟ ارتباط ظلم با امنيت چيست؟ايا محضر خدا ايمن است؟

به نام خدا

در آیه 10 سوره نمل ،به تبدیل عصای موسی به مار و سپس ترس موسی و خطاب خداوند به موسی که نترس،اشاره شده است.

أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّىٰ مُدْبِرًاوَلَمْ يُعَقِّبْ يَامُوسَىٰ لَاتَخَفْ إِنِّي لَايَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ *

إِلَّامَن ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًابَعْدَسُوءٍفَإِنِّي غَفُورٌرَّحِيمٌ (نمل، 10-11)

و عصایت را بیفکن! -هنگامی که (موسی) به آن نگاه کرد، دید همچون ماری به هر سو می‌دود، (از ترس) به عقب برگشت، و حتی پشت سر خود را نگاه نکرد- ای موسی! نترس، که رسولان در نزد من نمی‌ترسند!

ارتباط ایه 11با 10چگونه است؟ایا استثنای الا پیوسته است یا منقطع؟

ترجمه های مختلف در این خصوص به سه دسته تقسیم میشوند:

1- مگر کسی که ستم کند [که او باید بترسد]؛ ولی زمانی که پس از بدی نیکی را [که ایمان و کار شایسته است] جایگزین آن نماید [از عذاب من در امان است و نباید بترسد]؛ زیرا من بسیار آمرزنده و مهربانم

2-(ستمکاران عالم باید بترسند) مگر کسی که ستم و کار بد کند آن‌گاه به زودی (توبه کند و) نیکویی را جایگزین بدی کند (تا خدایش ببخشد) که همانا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

3- (مرسلون نزد من نمي ترسند)مگر کسي که(از مرسلون) ستم کند؛ سپس بدي را به نيکي تبديل نمايد(اين مرسلون،ميترسند)، که (توبه او را مي پذيرم، و) من غفور و رحيمم! (استثناي متصل در نظر گرفته شده مثل تفسير الفرقان )


در تفسیر المیزان نیز مطابق ترجمه دوم،جمله محذوفی را در نظر گرفته است.

بررسی موضوع در سوره های دیگر:

این موضوع و خطاب لاتخف خطاب به موسی در سوره های طه و قصص نیز نقل شده است:

وَأَنْ أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسَى أَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْآمِنِينَ(قصص)

أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّىٰ مُدْبِرًاوَلَمْ يُعَقِّبْ يَامُوسَىٰ لَاتَخَفْ إِنِّي لَايَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ (نمل)

جملات ابتدای ایه عین ایات سوره نمل است .لکن بعد از لاتخف،عبارت انک من الامنین آمده است.

با وجود این ایه و تاکید بر امن بودن موسی، احتمال پیوسته بودن استثنا و افاده این معنا که رسولان نزد خدا نمی ترسند مگر رسولانی که ظلم کردند و بعدش جبران نمودند (این رسولان میترسند و موسی هم به همین دلیل ترسید)منتفی میشود.

در این ایه خدا به موسی یاد اوری میکند که تو از امنین هستی و و در محضر ما،وجهی برای خوف نداری.پس نترس. نه اینکه چون ظلم کردی و توبه کردی،سزاوار ترس هستی.

در سوره طه نیز باین صورت بیان شده است که: قَالَ خُذْهَا وَلَا تَخَفْ سَنُعِيدُهَا سِيرَتَهَا الْأُولَى

همان طور که مشاهده میشود در هرسه سوره،علت ترس موسی ،ظهور مارجهنده از عصای اوست و نه ترس از وحی و خطاب یا ترس از حضور در برابر خدا.
لذا باید به دنبال ایات مرتبط با ایمن بودن از حوادث دنیوی بود نه ایمن بودن اخروی و معنوی.

سوره یونس أَلا إِنَّ أَوْلِيَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ {62}الَّذِينَ آمَنُواْ وَكَانُواْ يَتَّقُونَ {63}لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَياةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ لاَ تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ {64}

این ایه به خوف نداشتن اولیا الله در دنیا و اخرت اشاره دارد.

اما رابطه امن بودن با ظلم و توبه چیست؟

-الَّذِينَ آمَنُواْ وَلَمْ يَلْبِسُواْ إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَـئِكَ لَهُمُ الأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ {82}انعام

این ایه نیز افراد مومنی که ایمانشان را به ظلم نیالوده اند،ایمن و هدایت یافته معرفی کرده است.

در سوره طه نیز به خضوع انسانها در قیامت در برابر خداوند اشاره کرده و ظالمین را خسران زده و ناامید میشمرد.وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمًا {111}

در ایه 11 سوره نمل نیز همین معنا را تکمیل میکند که اگر کسی ظلم کرد ولی توبه نمود وجبران،از شمول ظالمین خارج میشود و هم چنان در مقام امن خواهد بود.

اما تاکید بر لدی (در حضور خدا) در ایه مورد بحث چیست؟

خداوند،برخی مکانها و حریم ها را امن معرفی کرده است:

از جمله در سوره ال عمران ایه 97 مقام ابراهیم (ومن دخله کان امنا )و در سوره بقره ،ابراهیم،قصص و عنکبوت شهر مکه و حریم کعبه را امن (حرما امنا)معرفی کرده است. که مراد همان امنیت از بلایا و حوادث مادی است.

وقتی حریم کعبه و مکه که منسوب به خداست امن است،به طریق اولی محضر خود خداوند برای راه یافتگان به محضرش امن است.

در واقع موسی بنابه عادت همه انسانها که از ماری جهنده فرار میکنند،ترسید و فرار کرد اما خداوند به او یاداوری میکند که تو در محضر مایی و تبدیل عصا به مار به اراده ما صورت پذیرفت بنابراین نترس.
لذا در محضر خدا ،که خاص اولیا الله است، امن هستند.مرسلون هم جزو این اولیا الله هستند که معمولا مرتکب ظلمی نمیشوند و یا در صورت ارتکاب(مانند یونس )توبه میکنند.

لذا معنای ایه باین صورت خواهد بود که در نزد من مرسلون نمی ترسند و ایمن هستند.(کسانی که مرتکب ظلم شدند،ایمن نیستند)مگر کسی که ظلم کند و سپس انرا با نیکی جبران و اصلاح نماید که من امرزنده و مهربان هستم.